Wetenschappelijke waarheid is te koop

Een indrukwekkend ogende meta-analyse van wetenschappelijke onderzoeken verschenen in het International Journal of Obesity zou aantonen dat dieet frisdranken (water met kleurstof en kunstmatige zoetstoffen) je helpen afvallen. Het Voedingscentrum baseert haar advies over dieet-frisdranken erop. Foodwatch vroeg zich af ‘Klopt dat wel?’ en informeerde of ik eens naar het artikel wilde kijken.

Leefstijl speelt een belangrijke rol bij het ontstaan van chronische aandoeningen. Wat moeten we doen om obesitas en diabetes-2 te voorkomen? Eén van de leefstijlveranderingen die wordt voorgesteld is om minder suiker te consumeren en met name suiker bevattende drankjes. Vooral kinderen zijn erg kwetsbaar. We houden echter van zoet. Kunnen kunstmatige zoetstoffen (wel zoet, maar geen of nauwelijks energie) ons dan uitkomst bieden? De frisdrankindustrie heeft niet gewacht tot we zeker weten dat het een oplossing biedt en de verkoop van dieet-frisdrank is booming. Toch is er behoefte aan betrouwbaar advies. Het gaat daarbij om twee vragen: weten we zeker of het gebruik van lightproducten geen schadelijk effecten heeft? En: kunnen lightproducten een bijdrage leveren aan een reductie van energie-inname en controle van het gewicht, en zo aan verbetering van de gezondheid bijdragen? Wat betreft de eerste vraag: deze zoetstoffen (E-nummers) zijn door de European Food Safety Authority (EFSA) veilig bevonden. Maar wat leert wetenschappelijk onderzoek over de geclaimde voordelen van lightproducten?

Uit sommige onderzoeken blijkt dat langdurig gebruik van producten met kunstmatige zoetstoffen tot minder calorieopname en meer gewichtsverlies leidt. Andere onderzoeken laten geen enkel effect op gewichtscontrole zien en uit sommige onderzoeken zou gewichtstoename blijken. Er is daarom behoefte aan een behoorlijke beoordeling van bestaande onderzoeken volgens strakke principes en een objectief oordeel. Een review of een meta-analyse.

Het lastige is dat reviews vaak worden gesponsord en uit een recente meta-analyse in Plos-one blijkt dat in gesponsorde reviews 5 maal vaker geconcludeerd wordt dat er een gunstig effect van frisdrank met kunstmatige zoetstoffen op gewichtscontrole en gezondheid is dan bij reviews door onafhankelijke deskundigen. Er blijkt bias te zijn op elk niveau bij onderzoek en publicatie, van het reviewproces en het financieren van de publicatie in een tijdschrift tot aan de selectiecriteria bij het includeren en excluderen van de meegewogen onderzoeken.

In ons land adviseert het Voedingscentrum op haar website: “Een lightproduct kan een goed alternatief zijn voor een gewoon product. Als je op de calorieën wil letten, bijvoorbeeld.” Recent is aan deze pagina een alinea ‘zoetstoffen en gewicht’ toegevoegd waarin ze eerst de wisselende uitkomsten van onderzoeken benoemen en daarna verwijzen naar een metastudie van ILSI als ‘meest overtuigende bewijs’.

De ILSI-metanalyse is te vinden in het International Journal of Obesity. De Europese afdeling van het niet verdacht klinkende International Life Sciences Insitute (ILSI) is de drijvende kracht achter deze meta-analyse. ILSI is een door de industrie gefinancierde organisatie die samenwerking bevordert tussen bedrijven uit de hoek van voedsel-, chemische en farmaceutische industrie met wetenschappers, nationale en internationale agentschappen zoals de European Food Safety Authority (EFSA). Denk bij financiering door de industrie aan Coca Cola en Pepsico. Toegegeven wordt dat ILSI bedoeld is om ‘business-vriendelijke concepten en methodologieën’ te bevorderen. ILSI onderzoek is dus geen onafhankelijk onderzoek, maar misschien trekt ILSI wel onafhankelijke onderzoekers aan voor zo’n meta-analyse.

Even kijken: de ILSI-meta-analyse naar gebruik van kunstmatige zoetstoffen en energieopname en gewichtscontrole telt 11 auteurs, die onder andere bij ILSI zelf, bij Danone Research, bij Unilever R&D werken. Bovendien staat onder het artikel (dat is nu eenmaal verplicht) een lijstje van belangenverstrengeling van de andere auteurs. Twee van hen hebben bijvoorbeeld aandelen en een baan bij een bedrijf dat producten met daarin kunstmatige zoetstoffen produceert. Er blijven uiteindelijk drie auteurs zonder belangen over.

Hoe kozen ze de onderzoeken die in de analyse meededen? Na een zoektocht in de gebruikelijke wetenschappelijke bestanden op het internet vonden ze 5506 artikelen die aan de criteria voldeden. Via een eerste selectie vielen daar 3251 van af (dubbelpublicatie, reviewartikelen, samenvattingen). Dan zijn er nog veel te veel – 2255 -over. Uiteindelijk blijven er zonder dat we ooit begrijpen waar de keuze op is gebaseerd 124 dieronderzoeken, 20 observatieonderzoeken, 56 onderzoeken over korte periode en 13 duurzame interventieonderzoeken over. Hoeveel gewicht ga je vervolgens aan de verschillende soorten onderzoek geven? De vier soorten onderzoek zijn zo verschillend van aard, dat je dat natuurlijk goed dient te verantwoorden. Dieronderzoeken verschaffen geen informatie over menselijk gedrag. Kortdurende onderzoeken met mensen zijn nauwelijks relevant, want wat betekent het voor de gezondheid als iemand in een periode van 13 weken twee kilo is afgevallen? We moeten meer weten over gedrag van mensen, van mannen, vrouwen, kinderen, in verschillende samenlevingen, in verschillende sociale omstandigheden, hun opleidingsniveau, mensen die moeten leven in een wereld van voortdurende verleiding en aansporing om te consumeren en over een langere periode.

Eigenlijk is voornamelijk de analyse van langdurige onderzoeken van programma’s ter gewichtsvermindering belangrijk. “Op het eerste gezicht, tonen deze resultaten dat consumptie van low-energy suikers in vergelijking met suiker niet leiden tot verandering of relatieve reductie in energie-inname en energiebalans.” Duidelijke conclusie en die komt overeen met die van Harvard bijvoorbeeld. Op de website van de Harvard School of Public Health staat: “De voordelen zijn niet duidelijk en onderzoeksuitkomsten zijn tegenstrijdig. Light frisdranken zouden wel eens helemaal geen gezond alternatief kunnen zijn voor de gebruikelijke frisdranken met ‘gewone’ suiker.” Einde oefening zou je zeggen, want je doet een analyse, vindt iets, vergelijkt het met een andere review, daar komt ook uit dat er geen voordelen aan te tonen zijn en klaar.

Hoe is het mogelijk dat het ILSI-rapport uiteindelijk toch kan beweren dat er een gunstig effect is? Men zoekt hulp bij een andere meta-analyse die wel overeenkomt met wat je opdrachtgevers wensen. En ja, ze hebben er een gevonden. Wat blijkt? Het is een meta-analyse van ILSI North America. Hoewel er netjes vermeld wordt dat ILSI geen enkele rol speelde bij opzet en schrijven van dat rapport staat onder het artikel een dankwoord voor ISLI’s feedback en steun bij het studieprotocol en het manuscript. Voor de Europese reviewers is dat Amerikaanse rapport vervolgens voldoende om in het eindoordeel van ‘op het eerste gezicht geen voordeel in vergelijking met producten met suiker’ over te gaan naar ‘een aanzienlijke hoeveelheid bewijs’.

Uiteindelijk gaan ze in de samenvatting van het artikel nog een stapje verder. Het bewijs is niet meer ‘aanzienlijk’, maar er ‘is een overwicht aan bewijs’. Daar voegen ze nog aan toe dat het waarschijnlijk zelfs beter is dan het drinken van water. Vervolgens worden de resultaten door de spindoctors van de sponsors de wereld ingestuurd. Voor deskundigen die bij hun wetenschappelijk werk volstaan met het lezen van samenvattingen is dat vervolgens voldoende om consumenten te adviseren bij afvallen lightproducten te gebruiken en dat het ILSI rapport daarvoor overtuigend bewijs vormt.

Help, een deel van de onderzoekswereld is onbetrouwbaar geworden, de andere onderzoekers nemen nauwelijks de moeite er tegenin te gaan en beleidsmakers en voorlichters volstaan met het lezen van persberichten en samenvattingen. Het is tijd voor verplichte cursussen ‘review lezen’ voor onderzoekers, journalisten en woordvoerders bij semi-overheidsinstellingen. En consumenten? Ik snap wel waarom hun vertrouwen in de wetenschap verdwijnt en men in ‘alternatieve waarheden’ gaat geloven. Na de waarheid die religies ons boden kwamen de wetenschappers die ons de waarheid zouden geven om ons op te baseren. Maar die wetenschappelijke waarheid bleek te koop.