Welkom in het theater van Erdogan

Erdogan was vorig jaar niet meer van de kast te krijgen nadat de Duitse satiricus Jan Böhmermann hem, in een humoristische bedoeld gedicht, opzettelijk beledigd had. Hij diende een aanklacht in tegen Böhmerman. Na bedreiging van Erdogans medestanders was Böhmerman toe aan politiebescherming.

De Britse krant The Spectator haakte in op de commotie en loofde een prijs van duizend pond uit voor het meest beledigende gedicht over Erdogan. Tot veler verrassing won Boris Johnson, de toenmalige burgemeester van Londen. De wereld wachtte gespannen af op Erdogans reactie, maar hij hield er de lippen stijf over op elkaar. Sterker nog, nadat Johnson kort daarop minister van Buitenlandse Zaken werd ging de rode loper voor hem uit in Ankara alsof er niets was gebeurd. Verklaarbaar uiteraard, Erdogan hoopt een graantje mee te pikken van Brexit. Dan is hij opeens niet meer zo snel beledigd.

Vorige week zei Erdogan dat hij Europeanen voor ‘nazi’s en fascisten’ zal blijven uitmaken zolang zij hem dictator noemen. Zoals hij het zei leek het alsof hij de kleuterschool nooit geheel ontgroeid is. Maar kijk eens hoe vaak hij op Amerikaanse websites voor dictator wordt versleten. Noemt hij Amerikanen ook ‘nazi’s en fascisten’? Zeker niet, want hij blijft hopen op een vergelijking met Donald Trump.

Zelf noem ik Erdogan overigens nooit dictator. Ik constateer slechts dat hij zich als  dictator gedraagt. Dat is een verschil, al zal het voor hem niets uitmaken. Erdogan ziet zichzelf als een zuivere democraat en zegt dat in geen ander land meer vrijheid bestaat dan in het ‘nieuwe Turkije’. Hij schijnt dat echt zelf te geloven, wat misschien nog wel het meest griezelige van alles is.

Naast het meten met twee maten hanteren Erdogan en zijn Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) een variabel vijandbeeld. Toen Obama nog in het Witte Huis zat, was er voor Ankara geen twijfel over mogelijk dat de couppoging van vorig jaar in Turkije door Washington was bekokstoofd. Na het aantreden van Trump werden de regeringsgezinde media in Turkije daar heel stil over. Vervolgens was er alleen nog een Duitse inlichtingenchef voor nodig die geen bewijzen zag voor de betrokkenheid van imam Fethullah Gülen bij de couppoging, en de AKP-kliek was ervan overtuigd dat die dramatische gebeurtenis geheel op conto kwam van Duitsland.

Of neem de Koerdische PKK. In de jaren waarin Ankara nog ruzie had met Israël hoorde je in Ankara niet anders dan dat de PKK door dat land werd gesteund en zelfs aangestuurd. Wie toen iets schreef over het onrecht dat Koerden wordt aangedaan kon er vergif op innemen door medestanders van de AKP voor zionist of Mossad-agent te worden versleten. Daar is geen sprake meer van sinds Turkije erin toestemde om de betrekkingen met Israël – uit economische overwegingen – te herstellen. Israël is sindsdien geschrapt van de lijst met landen die de PKK volgens de Turkse regering heten te steunen. Ook in andere opzichten staat Israël niet meer op de haatlijst van de AKP. In plaats daarvan staan Duitsland en Nederland er nu met stip op één genoteerd.

In de drie weken sinds het incident in Rotterdam kreeg Nederland grote hoeveelheden Turkse bagger over zich heen. Ik meende aanvankelijk dat Erdogan snel door zijn verbale munitie heen zou zijn en dan een ander doelwit zou kiezen, maar daarmee  overschatte ik zijn eergevoel. Bij gebrek aan enigszins realistische argumenten schroomt hij er niet voor om tegen de klippen op te liegen. Die leugens zijn genoemd in de Nederlandse mainstream media. Gelukkig maar, want daardoor hoef ik ze hier niet nog eens te herhalen.

Erdogans sekteleden nemen het klakkeloos aan. Geen seconde verwachten zij dat hij zijn uitspraken onderbouwt. Maar hij is voor hen dan ook een ‘echte kerel’. En echte kerels onderbouwen hun beweringen niet. Alleen ‘ongelovigen’ als intellectuelen, homoseksuelen, socialisten en kunstenaars zeuren daar om; een echte Erdoganist zal dat nooit en te nimmer doen. Die heeft genoeg aan de woorden van de ‘Reis’ (leider). Als die volgende week beweert dat de aarde plat is geloven ze het ook, zo ver gaat de manipulatie en massahysterie in Turkije. Ook in dit geval wil ik niet uitsluiten dat Erdogan zijn eigen leugens gelooft.

Hoe lang gaat het conflict tussen Nederland en Turkije nog duren? Voor Nederland zal het niet de hoogste prioriteit kennen om het bij te leggen. De door Ankara opgelegde sancties stellen weinig voor en kosten geen cent, want de handel gaat ondertussen door. Uiteraard is het vervelend dat Nederland niet door een ambassadeur is vertegenwoordigd in Ankara, maar voldoende reden om op knieën te gaan zal dat niet zijn.

Voor Turkije ligt het iets gecompliceerder. Daar dient het conflict het referendum op 16 april, waarbij beslist wordt over de invoering van een presidentieel systeem – ook al kent Turkije dat in praktische zin al sinds 2014. Na april zou Erdogan zich een tandje kunnen matigen in zijn aanvallen op Nederland. Ook nadien zal hij echter doelwitten nodig blijven hebben voor de samenzweringstheorieën waarachter hij zijn falende beleid verbergt.

Er is echter een scenario denkbaar waarin Nederlandse investeerders zich uit Turkije terugtrekken vanwege het conflict. Dat weegt zwaar, want Nederland is hier een belangrijke investeerder. De bal ligt dan bij Ankara, dat hoogst verlegen zit om meer buitenlandse investeringen en zeker niet om kapitaalvlucht. Zeker nu de jaren van het economische succesverhaal voorbij zijn is Turkije nu eenmaal net iets meer afhankelijk van EU-landen dan andersom. Geen krant waarin de laatste tijd niet stond dat toetreding van Turkije verder weg ligt dan ooit tevoren. Laten we er echter niet omheen draaien, lidmaatschap is nooit realistisch geweest. Het toetredingsproces bood zowel de EU als Turkije genoeg economische voordelen om het op de horizon zichtbaar te houden, maar beide partijen zijn ervan doordrongen dat dit punt nooit bereikt zal worden.

Die voordelen van het toetredingsproces blijven, daar verandert geen conflict iets aan. Niet alleen de EU, maar ook Turkije zou zich in de vingers snijden door er definitief een punt achter te zetten. Daarom lijkt het uitgesloten. Of Erdogan moet ook het laatste sprankje rationaliteit zijn kwijtgeraakt. Dat ga je geloven wanneer hij een pleidooi voert voor herinvoering van de doodstraf. Neemt Turkije die stap, dan wordt de EU voor een voldongen feit geplaatst.

Erdogan stelde onlangs een referendum over EU-lidmaatschap in het vooruitzicht, waarbij hij deed voorkomen alsof de beslissing niet van de EU, maar alleen van Turkije afhangt. Hij gedraagt zich nu tegenover de EU als een man die door een vrouw is afgewezen en vervolgens zegt dat hij niet in haar geïnteresseerd is.

Welkom in het theater van Erdogan.