We moeten aan een samenleving bouwen waarin verdraagzaamheid sterker is dan haat

Toespraak bij de herdenking van de door de nazi's omgebrachte Joodse Arnhemmers

Beste aanwezigen,

• 1497 namen van Joodse Arnhemmers en vluchtelingen die in Arnhem hun toevlucht zochten. Vermoord, maar niet vergeten. De afgelopen vijf dagen zijn hun namen getoond in een scrolling video in het Erfgoedcentrum van Rozet.

• 26 struikelstenen, in september in verschillende Arnhemse straten gelegd. Met de namen van merendeels Joodse Arnhemmers diewerden gedeporteerd en niet terugkeerden. In totaal liggen er nu 132 struikelstenen op 52 adressen in onze stad. Kleine, maar krachtige monumenten.

• Ruim honderdduizend namen, voorgelezen in Kamp Westerbork in januari. Arnhemse scholieren en ik mochten ook een deel van de namen lezen. Sommige namen waren van Arnhemmers die vanuit Westerbork weggevoerd werden om vermoord te worden.

Het zijn drie manieren om te herdenken. Ze tonen hoe belangrijk namen zijn. Ze bezitten een mysterieuze kracht. Zo eenvoudig, maar zo indringend. Als een magische formule om iemand te laten voortleven. Je sterft pas definitief wanneer je naam voor de allerlaatste keer is uitgesproken. Daarom moet dat steeds opnieuw gebeuren. Daarom lezen we de namen in Westerbork, daarom tonen we ze in de Rozet, daarom leggen we struikelstenen.

Uit respect voor al diegenen die werden vermoord omdat ze Joods waren. Door ze te herdenken geven we ze iets terug van wat ze is ontnomen. Menselijkheid. Een gezicht. Een herdenking maakt van slachtoffers weer individuen. Arnhemmers die in onze stad woonden en werkten, die door dezelfde straten liepen als wij.

Heel concreet zien we dat in de interactieve kaart die een onderdeel is van het kofferproject. De kaart is gemaakt door leerlingen van het Olympus College. Je kunt klikken op tientallen plaatsen. Dan krijg je het verhaal gepresenteerd van een jongere die het slachtoffer werd van de nazi’s.

Zulke projecten worden steeds belangrijker. Want door het verstrijken van de tijd zijn er steeds minder ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog. We mogen niet toestaan dat daardoor de herinnering aan de verschrikkingen van toen langzaam vervaagt. We moeten de geschiedenis dus terughalen, laten leven, vóór ons zien. Zodat ook wij ooggetuigen worden.

Een herdenking is een eerbetoon. Maar het is méér. Door te herdenken bouwen we vandaag een brug tussen verleden en toekomst. We herinneren ons niet alleen Joodse Arnhemmers, maar ook de omstandigheden waarin zij vermoord werden. We herinneren ons de jacht die op hen werd gemaakt. We herinneren ons de ideologie die de basis vormde van die jacht. We herinneren ons de haat die de kern van die ideologie was. En we beseffen wat ons nu te doen staat.

Want ook nu zien we verontrustende signalen. Antisemitisme is opgelaaid, met angst en onrust in Joodse gemeenschappen tot gevolg. Het wordt wel eens een lichte slaper genoemd. Die slaper ontwaakt al snel in een klimaat van giftige polarisatie. Van verdachtmakingen en bedreigingen, van haat en zondebok-denken. Van racisme en discriminatie. Van populisme en aanvallen op de democratische rechtsstaat.

Van al deze ontwikkelingen zijn we momenteel getuige. Maar die ontwikkelingen zijn niet autonoom. We kunnen ze overwinnen. Door een samenleving te bouwen waarin verdraagzaamheid sterker is dan haat. Dat begint bij de jeugd. Thuis in de opvoeding. In de minisamenleving die een school is. En op straat, tussen thuis en school. In sportclubs, in jongerencentra, in buurtcentra. Door kinderen en jongeren niet alleen te leren wat de Holocaust is, maar ook hoe die kon ontstaan. En wat je daartegen kunt doen.

Door ze te leren dat er verschillen zijn tussen mensen, maar dat die niets afdoen aan hun menselijkheid. Dat je conflicten vreedzaam kunt oplossen. Dat burgerschap ook de moed vergt om op te staan, om voor elkaar op te komen. Dat verzet soms noodzakelijk is. Dat mijn vrijheid ook jouw vrijheid is. En dat antisemitisme niet uit de lucht komt vallen, maar altijd ontwaakt wanneer er een zondebok gezocht wordt. Wanneer een samenleving haar problemen afwentelt op een minderheid.

In Arnhem proberen we kinderen van jongs af aan te leren dat het anders moet. In de wijkaanpak en op scholen. Met het kofferproject en door lessen. Maar ook door te oefenen met tolerantie en democratie. Door het versterken van burgerschap en het bestrijden van alle vormen van discriminatie. Zodat jonge Arnhemmers niet alleen ooggetuigen van de geschiedenis worden, maar ook bouwers aan een menselijke toekomst.

Een van de 1497 namen die in de Rozet voorbijkwamen, is die van Lena Mogendorff. In Kamp Westerbork hoorden we haar verhaal. Zo persoonlijk, zo aangrijpend, zo dichtbij. Zwijgend dachten we aan Arnhemse Lena die maar 14 jaar werd. Vandaag herdenken we haar en al die andere mede-Arnhemmers. Mogen zij ons inspireren in onze strijd voor vrijheid en verdraagzaamheid.