De opiniesite van BNNVARA met actueel nieuws en uitgesproken meningen

Wat marketingmanagers beter snappen dan politici

Opinie

•

13-04-2012

•

leestijd 6 minuten

•

Gebrek aan mensenkennis heeft geleid tot inefficiënte en zelfs averechts werkende maatregelen

Liberté, égalité, fraternité: het beroemde motto dat de lijfspreuk van Frankrijk vormt. De leus werd eind 18e eeuw geïntroduceerd tijdens de Franse Revolutie en sinds die tijd worden debatten gevoerd over de betekenis en de bruikbaarheid van de drie termen. Op 18, 19 en 20 april zendt de VARA een documentaire-drieluik uit, waarin de vraag wordt gesteld of het aloude ideaal van vrijheid, gelijkheid en broederschap in de 21e eeuw nog relevant voor ons is. Komt ons denken over de drie begrippen nog overeen met wat we er inmiddels aan wetenschappelijke kennis over hebben?

Vrijheid, Gelijkheid, Broederschap is een documentaire drieluik dat door de VARA wordt uitgezonden op 18, 19 en 20 april. Na Nieuwsuur op Nederland 2.

Bij zijn afscheid van de AFM zei Hans Hoogervorst indertijd dat ‘de markt’ helemaal niet zo rationeel is als hij altijd had gedacht. Nu kan je vinden dat hij rijkelijk laat was met dat inzicht, maar als optimistisch gestemd mens denk ik: beter laat dan nooit.

‘De markt’ is een abstractie, in feite niets meer dan mensen die interacteren met een bepaald doel. Zonder begrip van mensen, geen begrip van ‘de markt’, van de economie. Economen beginnen daar inmiddels ook achter te komen. De laatste 10, 15 jaar heeft het nieuwe vak ‘gedragseconomie’ een grote vlucht genomen. In dat vak wordt bestudeerd of mensen zich daadwerkelijk zo gedragen als ze volgens de grote economische theorieën behoren te doen. En het antwoord op die onderzoeksvraag luidt in bijna alle gevallen: nee.

Dan Ariely is zo’n gedragseconoom. In zijn boeken Predictably irrational en The upside of irrationality schetst hij op bijzonder grappige wijze de uitkomsten van zijn onderzoek naar menselijk gedrag in de economie. Misschien wel zijn bekendste onderzoek is dat naar de invloed van prestatiebeloning op prestaties. Met collega’s van M.I.T., the University of Chicago en Carnegie Mellon bedacht hij een experiment waarin hij zijn proefpersonen diverse taken voorschotelde. Daarbij verdeelde hij hen in drie groepen: een deel kreeg bij goede prestaties een relatief kleine beloning in het vooruitzicht gesteld, een deel een gemiddelde en een deel een hoge beloning. Uit het onderzoek bleek, dat als je beloning afhankelijk maakt van de prestatie, die prestatie verslechtert als het gaat om opdrachten waarbij moet worden nagedacht. De mensen die daarbij een hogere beloning in het vooruitzicht gesteld kregen presteerden slechter dan de rest. Het experiment is in allerlei varianten en culturen herhaald, telkens met dezelfde uitkomst. Hersenwetenschappers kunnen dat vrij simpel verklaren. Hoe meer energie de hersenen besteden aan een mogelijke beloning (of straf), hoe minder ze over hebben voor het daadwerkelijk uitvoeren van de opdracht.

Een van de belangrijkste oorzaken van de kredietcrisis was er in gelegen dat bankiers onverantwoorde risico’s hadden genomen. Winsten moesten koste wat kost worden opgeschroefd, omdat zonder winst er geen of minder aan bonussen werd uitgekeerd. Dat daarbij beoordelingsfouten zijn gemaakt zou niet als een verrassing hebben mogen komen voor mensen die Ariely’s werk kenden.

Dit soort bevindingen bracht econoom Robert Frank ertoe om te stellen dat we Adam Smith ten onrechte beschouwen als de aartsvader van de economische wetenschap. Hij is ervan overtuigd dat over honderd jaar Charles Darwin die rol heeft overgenomen. Darwin heeft namelijk veel meer inzicht te bieden in hoe mensen daadwerkelijk met elkaar concurreren dan Adam Smith.

In ‘The Darwin economy’ gaat Robert Frank in op Smith’s belangrijkste stelling: als iedereen zijn eigenbelang nastreeft, zal een ‘Invisble hand’ zorgen voor een optimaal resultaat. Daarmee is groepsbelang dus hetzelfde als de optelsom van individuele belangen. Frank laat zien dat dat onzin is en dat baseert hij op Darwin, die aantoonde dat individueel belang en groepsbelang sterk uiteen kunnen lopen.

Darwin baseerde zijn inzichten op voorbeelden uit het dierenrijk, zoals het gewei van Elanden. Individuele elanden hebben baat bij een groot gewei. De enige manier om een vrouwtje te krijgen (en dus nakomelingen) is om een net iets groter gewei te hebben dan de competitie en zo de strijd om de vrouwtjes te winnen. Daardoor zijn de geweien van Elanden in de evolutie flink gegroeid. Toch sterven veel elanden juist door dat grote gewei (vaak nadat ze al wel voor nageslacht hebben gezorgd). Opgejaagd door roofdieren zit zo’n gewei tussen de bomen van hun leefgebied enorm in de weg. Het zou voor de elanden als groep en als individu veel beter zijn geweest als elke individuele eland een gewei had dat precies half zo groot was. Dan zouden ze tussen de bomen beter kunnen vluchten én zou het onderlinge verschil tussen de mannetjes precies even groot zijn. Vergelijkbare situaties tref je aan bij pauwen en bij zeeolifanten. Het relatieve voordeel tussen individuen van dezelfde soort levert een nadeel voor de soort als geheel.

Frank ziet dit soort situaties ook bij mensen en vergelijkt ze met wapenwedlopen. Het is niet onlogisch dat een land meer wapens bouwt als een concurrerend land ook meer wapens bouwt. Meer wapens werken namelijk als het betekent dat je er meer hebt dan je concurrent. Alleen zal dat land als reactie ook meer wapens gaan bouwen, waardoor het effect wordt teniet gedaan. Na een tijdje zit je op eenzelfde evenwicht, alleen heb je allebei wel heel veel meer van je middelen uitgegeven aan het bouwen van wapens; geld dat je niet aan ziekenhuizen kan uitgeven. De verstandige vervolgstap is het sluiten van een ontwapeningsakkoord. Zolang je de situatie niet op die manier reguleert, zijn beide landen gedwongen een steeds groter deel van hun middelen aan wapens uit te geven. En als iedereen meer wapens plaatst is niemand veiliger dan daarvoor.

Dit geldt voor alle situaties waar het relatieve voordeel doorslaggevend is en niet het absolute aantal. In de sport zie je iets vergelijkbaars bij sprinters. Als één sprinter besluit anabole steroïden te gaan gebruiken loopt hij harder dan de rest en wint hij. Willen de andere sprinters een kans maken zijn ze welhaast gedwongen ook steroïden te slikken. Waardoor voor de eerste sprinter het oorspronkelijke voordeel van het slikken is teniet gedaan. Oplossing: regulering. Regulering kan je bevrijden van de dwang om te slikken. Dit geldt voor al dit soort problemen. Ze kunnen niet individueel worden opgelost, alleen collectief. “Sometimes the only way to get what you want is to constrain your ability to do as you please”, concludeert Frank.

Een belangrijke constante in dit alles is relativiteit. Onze hersenen zijn zo geëvolueerd dat ze niet in staat zijn tot absolute oordelen. We meten alles af aan wat we al kennen. Robert Frank illustreert dat met wijn. Een hedendaagse fles van 10$ is kwalitatief beduidend beter dan de wijn die Franse koningen dronken. Toch zijn er veel mensen die er hun neus voor ophalen, omdat ze beter gewend zijn. Dan Ariely vertelt het verhaal van de allereerste thuis-broodbakmachine van het bedrijf Sanoma-Williams. Toen de machine voor het eerst op de markt kwam, bleek niemand geïnteresseerd. De oplossing was simpel: het bedrijf haalde de machine niet van de markt, maar ontwikkelde een tweede model, 50% groter en duurder. Plotseling verkochten de broodbakmachines als warme broodjes. Niet dat het duurdere model werd verkocht, het was juist de oorspronkelijke goedkopere broodbakmachine die nu de winkel uitvloog. Terwijl de klanten eerder niet geïnteresseerd waren. Waarom? Omdat ze voor de introductie van het tweede model geen idee hadden of ze met de broodbakmachine een goede deal hadden en met het tweede model iets hadden om dat aan af te meten.

Marketingmensen weten dit soort dingen al lang. Economen beginnen het nu ook in te zien. Als je niets van mensen begrijpt en wat hen drijft, dan kan je nog zo je best doen om je boekhouding op orde te brengen, maar maak je waarschijnlijk wel meer kosten. Alleen lijkt die kennis niet of nauwelijks door te dringen tot de bestuurders van ons land en onze economie. Integendeel, gebrek aan mensenkennis heeft geleid tot inefficiënte en zelfs averechts werkende maatregelen. Zoals het kabinetsvoorstel om nu ook prestatiebeloning voor leraren in te voeren. Maatregelen die voorkomen hadden kunnen worden als er meer was geluisterd naar mensen als Dan Ariely en Robert Frank.

Zowel Dan Ariely als Robert Frank worden geïnterviewd in het documentaire drieluik Vrijheid, Gelijkheid, Broederschap dat de VARA uitzendt op 18, 19 en 20 april. Na Nieuwsuur op Nederland 2.

Meer over:

opinie, leven

Praat mee

onze spelregels.

0/1500

Bedankt voor je reactie! De redactie controleert of je bericht voldoet aan de spelregels. Het kan even duren voordat het zichtbaar is.

Reacties (16)

Sorteren op:

msj_meijerink13 apr. 2012 - 10:00

De agenda is ingevuld, ik ben er klaar voor. Eens kijken hoe deze 'struggle for life' verder wordt uitgelegd.

Waterbeer13 apr. 2012 - 10:00

alles goed en wel maar waar is de ethiek in dit geheel?

BasVV13 apr. 2012 - 10:00

De groep met de hoogste beloning in het vooruitzicht presteert het slechtst. Inderdaad een bekend verschijnsel. Het werkt averechts. Mensen raken gespannen. Durven niet meer creatief te denken. En blijven in gebaande paden hangen. Die van die broodmachine is geniaal. Maar de kern. Mensenkennis. Die ontbreekt in hoge mate in de politiek. Veel te weinig wordt er rekening gehouden met emoties van mensen. Ook goed te zien in de media. De ophef rond de bezuinigingen wordt door diverse media steeds emotioneler gebracht. Op het paniekerige af. Gevolg. Angst onder de mensen. Portemonnee in de zak. En zo modderen we onszelf de afgrond in.

CliffClavin199313 apr. 2012 - 10:00

Evolutie is er niet. Zoals elk weldenkend mens weet, is de wereld door God in de steigers gezet, en zijn beste en trouwste dienstknechten, zoals Noach, Mozes, Daniël, Jesaja, Jeremia, David, de Evangelisten, en zijn zoon Jezus Christus hebben de boel steeds op het nippertje weten te redden. De planeet en de mensheid zijn veel te mooi om ze aan marketingtypetjes over te laten. Snapt U wel?

pietdevries213 apr. 2012 - 10:00

De laatste 10, 15 jaar heeft het nieuwe vak 'gedragseconomie' een grote vlucht genomen. In dat vak wordt bestudeerd of mensen zich daadwerkelijk zo gedragen als ze volgens de grote economische theorieën behoren te doen. En het antwoord op die onderzoeksvraag luidt in bijna alle gevallen: nee. Het boek A behavioural theory of the firm dateert al uit de 60er jaren. Het gaat over aspiratieniveau's, in plaats van winstmaximering.

pietdevries213 apr. 2012 - 10:00

Ik zocht het nog even op, was de schrijvers vergeten: A Behavioural Theory of the Firm. CYERT, R M & MARCH, J G , 1963. Overigens kun je je afvragen of dit soort boeken werkelijk prijstheorie ondergraven. In mijn visie gaat het boek van Cyert over korte termijn gedrag, op lange termijn lijkt me nog steeds prijsttheorie met winstmaximalisatie van toepassing, indien er inderdaad volledige mededinging is. Die is er lang niet altijd. Maar er is ook oligopolie theorie.

hannogroen13 apr. 2012 - 10:00

Goed artikel, ik zou het echter wat breder trekken. Niet alleen marketing managers maar bijvoorbeeld ook creatieven (met name ontwerpers) hebben doorgaans een veel beter ontwikkeld fingerspitzengefühl voor de emoties en behoeftes die er binnen de samenleving spelen dan politici. Daarbij gaan ontwerpers omdat ze in feite voortdurend bezig zijn met het (fysiek) vormgeven van de toekomst nog een stap verder dan marketeers, die weliswaar over dezelfde sensibiliteit beschikken maar niet de capaciteit hebben om het om te zetten in een 'product'. Steve Jobs is een goed voorbeeld van iemand die hoog sensitief was en precies aanvoelde waar mensen behoefte aan hadden.

Joeri213 apr. 2012 - 10:00

Achter politici zitten ambtenaren. Kijk maar eens een aflevering van "Yes Minister". En ambtenaren hebben andere belangen dan de mensen die op politici stemmen.

wimaalbers13 apr. 2012 - 10:00

Prima artikel, dat vraagt om een bredere discussie. Ook bijvoorbeeld over de laagste-prijs-focus in het openbaar aanbesteden van allerlei "mensendiensten" (zorg, schoonmaak, vervoer etc). De nuttige "regulering" hier zou zijn om over te stappen op aanbesteden op kwaliteitsfactoren, bij gegeven budget en gestelde minimumeisen. Dit zou de focus verleggen van kwaliteitserosie naar kwaliteitsontwikkeling en veel meer recht doen aan de maatschappelijke vraag en de beroepstrots. En het zet de mensen in de top aan denkwerk dat echt waardevol is.

1 Reactie

Waterbeer13 apr. 2012 - 10:00

trots op je werk is een heeeel erg belangrijke factor die de politiek vrolijk aan de kant geschoven heeft.

0 Rapporteren

NicoSchouten13 apr. 2012 - 10:00

Het is onzin om alle politici over één kam te scheren. En talloze managers tonen ook machogedrag. Kijk alleen al maar naar de megalomanie in onderwijs, zorg en kantorenbouw. Marketingmanagers kunnen wellicht in theorie beter weten, maar de concurrentie drijft hen naar dezelfde praktijken. Marketing is voorts een gigantische kostenpost in de samenleving. Bepaald niet efficiënt.

1 Reactie

Michiel Online13 apr. 2012 - 10:00

Hij scheert niet alle politici over 1 kam. Hij heeft het over het eindresultaat, dat gewoon bagger is. Het gaat om het inspelen op de behoefte van de samenleving, en deze coalitie snapt daar geen hol van.

0 Rapporteren

Samurai13 apr. 2012 - 10:00

Heel interessant. Maar economen zijn niet helemaal zo simpel als de auteur doet voorkomen. Dat het nastreven van individueel eigenbelang lang niet altijd tot een optimum leidt werd reeds in de jaren 50 al ingezien, en leidde tot de ontwikkeling van speltheorie en het idee van een Nash-evenwicht. Kijk maar eens hier (barscene Beautiful Mind): http://www.youtube.com/watch?v=_bI_7_abwfI

1 Reactie

Maarten van den Heuvel13 apr. 2012 - 10:00

Natuurlijk waren er al veel eerder in de economie mensen die zich afvroegen of mensen zich daadwerkelijk zo gedragen als de theorieën beweren, en Nash heeft daar een belangrijke bijdrage aan geleverd. Maar pas de laatste 10, 15 jaar zie je die onderzoeksvraag doordringen in zo ongever alle faculteiten economie. Overigens wel grappig dat in de documentaire The Flaw Nash zelf afstand heeft genomen van zijn Nash equilibrium. Hij zegt daarin dat hij veel te veel is uit gegaan van het feit dat mensen elkaar altijd wantrouwen en wijt dat aan zijn psychologische problemen van dat moment. Zie: Theflawmovie.com

0 Rapporteren

JoopSchouten13 apr. 2012 - 10:00

Alleen wat opmerkingen. Het zou eigenlijk 'liberté, équivalence, connexité' moeten zijn ... Die 'onzichtbare hand van de markt' bestaat inderdaad niet.

1 Reactie

harryo213 apr. 2012 - 10:00

Joop, even over die onzichtbare hand. Het is namelijk niet zo dat wat je niet ziet dus ook niet bestaat. Want ook al is die hand onzichtbaar ... een klap van die onzichtbare hand kan hard aankomen. En omdat we mogen aannemen dat het hier geen verzelfstandigde, geamputeerde hand betreft moeten we bedenken dat deze hand toebehoort aan een lichaam. En dat lichaam behoort toe aan degene die verantwoordelijk was voor die harde klap. Vraag is dus: van wie is die hand?

0 Rapporteren