Logo Joop
De opiniesite van BNNVARA met actueel nieuws en uitgesproken meningen

Wat ik me voorstel bij een vrij, divers en multi-etnisch Nederland

  •  
09-06-2016
  •  
leestijd 9 minuten
  •  
285 keer bekeken
  •  
27783r

© The Sleeping Sickness, Gordon Ross (1911)

...en hoe het cultureel archief dat hindert: 'Niemand komt er zonder vlekken vanaf'
Dit is een vrij en divers land. Over straat lopen gehoofddoekte vrouwen die daarmee laten zien dat zij het pad van Allah volgen. Bij mooi weer zie je net zo goed meiden in zweeftruien – prachtig woord uit het Surinaams Nederlands en beter dan naveltruitje. Bij slagerij Schell in Rotterdam West verkopen ze levende kippen, die worden geofferd tijdens winti-rituelen, zo viel te zien in aflevering Rotterdam van het TV-programma De Hokjesman. Het Caribisch en Latijns-Amerikaans getinte zomercarnaval in diezelfde stad is zo’n beetje het grootste festival van het land waar zeker een half miljoen mensen op af komen. En half november legt de stoomboot aan met daarop Sinterklaas en Zwarte Piet.
Ideaalbeeld Dat is het ideaalbeeld van het multi-etnisch Nederland, zoals ik me het voorstel. De bevolking van mijn eigen stad Schiedam heeft zijn roots tegenwoordig overal ter wereld. Nu met de ramadan zijn er na het donker meer mensen dan anders op pad omdat moslims pas na zonsondergang mogen eten. Ik kreeg eergisteravond tegen middernacht trek maar de nieuwe Johnny’s (halal)Burger op het Nieuwlandplein had zijn openingstijden niet aangepast en de nieuwe dönerzaak een eindje verderop evenmin. Ik hoor in de winkelstraat de laatste tijd naast veel Turks en Papiamento ook Afrikaanse talen en in delen van het oude centrum is het tegenwoordig Portugees wat de klok slaat.
Dit blijft leefbaar en aangenaam zo lang we elkaar niet volledig de maat nemen volgens de regels die we thuis geleerd hebben. Zolang we ons allemaal bewegen binnen de nationale wetgeving, die is afgeleid van de constitutie met zijn beroemde artikel 1 over discriminatie, is er niet veel aan de hand. Wij zijn echter nog ver van dit ideaal verwijderd. Er komt veel racisme en discriminatie voor in dit land. Ook blijken etnische en religieuze gemeenschappen in Nederland nog wel eens onaanvaardbare druk uit te oefenen op individuen die zich aan hun regels willen onttrekken. Deze individuen krijgen te weinig steun van de Nederlandse overheid om zichzelf te zijn.
Historische ontwikkeling Daar gaat het immers om in dit land: je moet jezelf kunnen zijn. In de Nederlandse taal komen een paar veelbetekenende zegswijzen voor: leven en laten leven, elkaar in hun waarde laten, de ander de ruimte gunnen. Dat heeft te maken met de historische ontwikkeling van Nederland waar elites altijd met elkaar moesten samenwerken omdat niet één familie erin slaagde de anderen te overheersen. Je moest wel compromissen sluiten en akkoord gaan met oplossingen waar ook anderen zich vanuit hun eigen standpunt in konden vinden. Toen later de gewone mensen hun rol in het bestuur opeisten, bleek Nederland levensbeschouwelijk zo verdeeld dat zich nooit een echte meerderheidspartij kon ontwikkelen. Dan wordt leven en laten leven, elkaar in hun waarde laten, de ander ruimte gunnen een tweede natuur.
Ik heb het boek white innocence van Gloria Wekker nog niet te pakken gekregen. Het was misschien handiger geweest als zij voor dat werk – al verleden jaar geschreven – een Nederlandse uitgever had gevonden naast Duke University Press in de Verenigde Staten, want dat zij hier met zo’n manuscript moest lopen leuren, wil er bij mij niet in. Over de merites van dit werk kan ik me dan ook niet uitlaten. Wel ben ik blij dat zij een term van de beroemde Palestijns-Amerikaanse wetenschapper Edward Said uitvent: cultureel archief. Dat van leven en laten leven maakt deel uit van het Nederlandse culturele archief.
Blank superioriteitsdenken Er zit nog veel meer in dat culturele archief. In interviews heeft Gloria Wekker uitgelegd dat een soort valse herinneringen aan het koloniale verleden van Nederland hebben geleid tot een gevoel van blank superioriteitsgevoel, hetgeen bijvoorbeeld tot uiting komt in de racistische karikatuur van Zwarte Piet die een slaaf verbeeldt. Op deze website heb ik tal van artikeltjes geschreven om aan te tonen dat zij met dat laatste de plank misslaat.
Over dat blanke superioriteitsgevoel valt wel het een en ander te zeggen. Dat is geen onzin. In zijn meer moderne vorm heeft blank superioriteitsdenken zelfs te maken met de opheffing van de transatlantische slavernij, die tot stand kwam dankzij politieke actie van Europese activisten, met name in Engeland en Frankrijk. De ongeveer gelijktijdige opstanden op Haiti en Curaçao niet te na gesproken. Zij achtten het verhandelen van mensen om tal van uiteenlopende redenen onaanvaardbaar en deze opvatting werd in de loop van de negentiende eeuw voor vrijwel alle Europeanen de norm.
Dit wilde niet zeggen dat zij zich daarmee inzetten voor de gelijkheid van de rassen. Integendeel, Europeanen hadden sterk de neiging hun manier van leven aan te duiden als ‘de’ beschaving. De rest van de wereld diende deze beschaving ook deelachtig te worden en dat werd een belangrijke ideologische rechtvaardiging voor het kolonialisme en het moderne imperialisme. Toppunt van cynisme: de koloniale veroveraars van Afrika en Azië plaatsten hun agressie vaak genoeg in het teken van de strijd tegen de slavernij of, wat dan bijvoorbeeld heette “kneveling door de hoofden”.
Ethische politiek In Engeland sprak men over the white man’s burden, de last van de blanke, in Frankrijk over de mission civilisatrice , de beschavingsmissie, en in Nederland omarmde premier Abraham Kuyper de door de links liberale jurist mr. C. Th. Van Deventer gemunte term ethische politiek. Van Deventer sprak over een ereschuld. Hij rekende uit hoeveel Nederland aan Oost-Indië verdiend had en stelde dat het dit bedrag met rente terug hoorde te betalen door middel van een brede welvaartspolitiek die de hele bevolking ten goede kwam. De politiek vormde dat om tot een patriarchaal overheersingsmodel.
Sindsdien was het gebruikelijke vertoog dat de moederlanden de koloniën opvoedden tot zelfstandigheid door de beschaving te brengen. Dit ging overigens velen te ver. Zo financierde Shell een hele faculteit aan de universiteit van Utrecht, waar koloniale bestuursambtenaren werden opgeleid die wars waren van de etnische politiek en – moderne term – de Gutmenschen die er over zee werk van wilden maken.
Aan nationalistische leiders zoals Sukarno kon je zien dat het beschavingswerk lang en moeizaam zou zijn. Hun opstandigheid toonde aan dat zij niet in staat waren geweest om het westerse denken geestelijk te verwerken. Het bleef allemaal kinderlijk en onverantwoordelijk. Dat was nu eenmaal het gevolg als onrijpe geesten door de beschaving werden geraakt. Helaas moest daarom nu en dan de zweep erover. Nederland kende terecht vrijheid van meningsuiting maar in Indië was een persbreidel helaas nodig, een noodzakelijk kwaad misschien maar vooral noodzakelijk. Voor de goede orde: zo denk ik er niet over. Dit waren in het verleden gebruikelijke opvattingen.
Rassenleren Aan Europese universiteiten waren in de negentiende eeuw bovendien allerlei rassenleren ontstaan, die voor wetenschappelijk en modern doorgingen. Over het algemeen concludeerden die geleerden dat de blanken superieur waren aan de andere rassen. Zo schraagden hun theorieën de wereldwijde machtsaanspraken van de Europese mogendheden. Het establishment van de Verenigde Staten sloot zich hier overigens bij aan.
De praktijk van de Nederlandse ontwikkelingshulp doet sterk aan de ethische politiek denken. Datzelfde herkent men in de bejegening van de migranten die zich in de tweede helft van de twintigste eeuw hier te lande vestigden. Het normen- en waardenbetoog en de daarmee verbonden assimilatie-eisen die de rechterkant van de Nederlandse politiek nu stelt, zijn nauw verwant aan de woordenschat van de koloniale beschavingsmissie. Nu ik er over nadenk: in de Franse koloniën konden goed opgeleide autochtonen het volledige burgerschap van de Republiek krijgen. Die mensen heetten évolues, de geëvolueerden. In de Portugese koloniën sprak men van asimilados, de geassimileerden. Dit is wat populisten van migranten en hun kinderen eisen tenminste als zij niet rücksichtslos voor etnische zuivering gaan.
resolve

© Ons doel in Indië, Albert Hahn (1905)

Zand erover Toch heeft zich in Nederland een soort van omslag voltrokken. De trots op het koloniale verleden heeft plaatsgemaakt voor schaamte en de neiging om deze zwarte bladzijde maar te vergeten. Wat wij in Indonesië deden was fout. Zand erover. Linkse politici als Joop den Uyl en Jan Pronk wensten de fouten van het verleden niet te herhalen en drongen de kolonie Suriname daarom de onafhankelijkheid in ook al bleek dit voor de halve bevolking aanleiding om tijdig naar Nederland te verkassen. Een referendum durfde men niet aan, want dat hadden tegenstanders zeker gewonnen en zo was de Surinaamse onafhankelijkheid net zo goed gebaseerd op het superioriteitsgevoel van blanke politici en hun Surinaamse bondgenoten. Zij waren er immers allebei van overtuigd dat de bevolking niet rijp was om zelf voor of tegen onafhankelijkheid te kiezen. Zij wisten het nóg steeds beter. Ook nu. Dat kwam door hun cultureel archief.
Zwarte legende Nederland moet inderdaad met zijn koloniale verleden in het reine komen.
Dit betekent echter niet dat het land een of andere zwarte legende moet omarmen. Zo hebben Nederlandse soldaten in de periode 1945 tot 1949 een smerige koloniale oorlog gevoerd waarin tal van oorlogsmisdaden zijn gepleegd. De tegenpartij was echter evenmin zuiver op de graat en de situatie had zeker aspecten van een interne Indonesische burgeroorlog waarin Nederland partij koos. De transatlantische slavenhandel is een treurig feit dat een jaarlijkse officiële herdenking verdient, maar dat geldt dan net zo goed voor Ghana waar Nederlandse kooplieden hun menselijke waar van plaatselijke handelaren en vorsten kóchten. Zij maakten gebruik van het feit dat in de traditionele rijken slavernij een algemeen geaccepteerde praktijk was: het was geen buyers maar een sellers market. Wat dat betreft konden ze in Accra ook wel eens een herdenking op touw zetten en het zou helemaal mooi zijn als Ghana en Nederland op dit punt tot samenwerking kwamen. Beide landen hebben het nodige goed te maken.
Dat is nu het nadeel van in het reine komen met het verleden en het doen van echt historisch onderzoek: niemand komt er zonder vlekken vanaf.
Ik heb het hier over Nederland en Ghana. Ik heb het niet over blanken of Afrikanen, of migranten. Iedereen die het Nederlands of het Ghanees paspoort bezit krijgt alle lusten en lasten daarvan mee, ook die van het verleden. De nationaliteit geeft je recht op het hele erfgoed. Je kunt dat niet stoten met de voet, zoals ze in de middeleeuwen zeggen of alleen maar beneficiair aanvaarden. Dat zou je we wel willen.
Lokale tradities Er is nog een andere les die we uit het koloniale verleden kunnen trekken: wees erg voorzichtig met het interpreteren van lokale tradities als gevaarlijk, achterlijk, kwaad of onaanvaardbaar. Op Curaçao is door een alliantie van katholieke geestelijken en de elite van Willemstad meer dan een eeuw lang oorlog gevoerd tegen de Tambú, een dans-, muziek- en theatertraditie met sterk Afrikaanse wortels, die bijna de kern uitmaakt van de Curaçaose identiteit. Dit gebeurde omdat de broeders en de hoge heren die Tambú ten onrechte aanzagen voor een zedeloze praktijk en een sanctionering van de hoererij.
resolve (1)

© Het Volk, uitgave uit 1903

In de theorieën over white dominance, white supremacy en white privilege , die de laatste jaren uit de Verenigde Staten naar ons overwaaien, is veel van de oude koloniale mentaliteit te herkennen. Men heeft zich als het ware meester gemaakt van de ideologische artillerie uit de tijd van het kolonialisme en de lopen naar de blanken gekeerd. Er zit, zo leert ons bijvoorbeeld Mitchell Esajas , een essentiële onvolkomenheid in alle blanken. Zij kunnen zelf hun racisme niet doorzien of begrijpen tenzij anderen hen dat bijbrengen. Die anderen – de mensen van kleur – kunnen dat wel. Daarom moeten de blanken braaf luisteren. Het is allemaal zeer herkenbaar en afkomstig uit het oude koloniale culturele archief. De rollen worden omgedraaid maar voor het overige zijn de systeemkaarten van het archief niet geschud.
Bij dit alles komt dan ook nog de weigering om onderscheid te maken. De strijd geldt de blanken en bloc , de armen en de rijken, de geleerden en de ongeschoolde arbeiders, de populisten en de revolutionairen. Ze zijn allemaal even schuldig en zij mogen zich hoogstens als flagellanten helemaal achteraan bij de stoet aansluiten. Zo wordt de nazaat van een veenarbeider aangesproken op wat de heren XVII van de Verenigde Oost-Indische Compagnie destijds aanrichtten. Dit is het spiegelbeeld van het etnisch georiënteerde populisme dat bijvoorbeeld de Marokkanen als groep verantwoordelijk stelt voor wat individuen met die achtergrond in het heden en verleden misdreven.
De Duitsers hebben een prachtig woord voor wat in Nederland ontbreekt: Vergangenheitsbewältigung. Dat is iets anders dan een mea culpa. Dat is het verwerven van inzicht. Dat zal een moeizaam proces worden voor alle betrokkenen. Er kan wel uitkomen dat we elkaar beter gaan begrijpen, elk het zijne of het hare gunnen en gezamenlijk de strijd aanbinden tegen achterstelling, discriminatie en racisme. Dat is hard nodig. Het is ook een stuk relevanter dan het boze te gaan zitten herkennen in beeldtaal en iconografieën uit tradities waarin wij zelf niet zijn opgegroeid. Leven en laten leven. De mensen in hun waarde laten. Elkaar de ruimte gunnen. En wellicht: wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat dan ook een ander niet.

Meer over:

opinie, leven
Delen:

Praat mee

onze spelregels.

avatar
0/1500
Bedankt voor je reactie! De redactie controleert of je bericht voldoet aan de spelregels. Het kan even duren voordat het zichtbaar is.