Wat als de grondwet óók niet meer voor jou geldt?

Opkomst van de Systeemvreemden. Herken jij jezelf erin?

Nederland is tot op het bot verscheurd. Van politiek (o.a. wetmakers en wetten) naar wetgeving (grondwet en beleid) tot samenleving. Van rechtszaal (o.a. rechters en advocaten) naar wetshandhavers (zoals: politie en jeugdzorg) tot schoolplein (leraren en jeugdzorg). En dat is geen toevallige ontwikkeling, het is het logische gevolg van generatielange ontwikkelingen. En dan met name de afgelopen twee decennia waarin de overheid keer op keer bewees dat haar systemen niet voor iedereen werken.

Denk hierbij aan de bankcrisis van 2008, waarin grote instellingen werden gered terwijl burgers hun huis verloren. De toeslagenaffaire, waarbij tienduizenden gezinnen vals beschuldigd werden en levens verwoest werden. COVID, waarbij bedrijven staatssteun kregen terwijl burgers begrafenissen misten en in eenzaamheid stierven. Denk ook nog aan de mentale schade die de maatregelen hebben aangericht. Gaza, waar het ontkennen van genocide het vertrouwen fundamenteel aantast.

Elk van deze momenten deed iets met het contact tussen burger en overheid. En samen creëerden ze een nieuwe maatschappelijke groep, een groep die dwars door de hele samenleving snijdt, maar de meest kwetsbaren het hardst raakt.

Maar wie zijn dan die meest kwetsbaren in de samenleving?

De cijfers liegen niet
In 2024 ontving Discriminatie.nl bijna 15.000 meldingen, een verdubbeling ten opzichte van het jaar ervoor. Het Openbaar Ministerie registreerde 683 discriminatiefeiten, waarvan een derde vanuit extreemrechts gedachtengoed. Politieonderzoeken, Jeugdzorg-rapporten, zowel intern als extern, met elke keer weer hetzelfde resultaat: institutioneel racisme. Ze bevestigen wat generaties lang al werd geroepen.

Het rekensommetje: 1+1 = 3
Kinderen met een migratieachtergrond krijgen bij gelijke scores lagere schooladviezen, dat bevestigt onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut en Movisie. Sollicitanten met een migratieachtergrond moeten 40% meer sollicitaties versturen om een reactie te krijgen, constateert het Sociaal en Cultureel Planbureau. Etnisch profileren door de politie gebeurt structureel, concluderen zowel Amnesty International als het WODC. Zelfs het Bureau Integriteit van Gemeente Amsterdam, een cruciale gemeentelijke pijler, blijkt gevuld met racisme en discriminatie.

Het gevolg: gecriminaliseerd
Het begint klein: Verlies van inkomen dat leidt tot een aanvraag bij de ww of participatiewet, een schuldeiser die niet langer kon wachten op zijn geld, de huur die vanwege de wachttijd op akkoord van je uitkering niet betaald kon worden. Alles naar aanleiding van de toeslagenaffaire of Covid, het kan dus iedereen hebben geraakt.

Maar dáár stopt het niet. Want wie behoort tot de meest kwetsbare groepen, maakt deze fouten niet eenmaal mee, maar herhaaldelijk. Keer op keer. In verschillende domeinen. Bij verschillende loketten. Onder verschillende vlaggen.

Stel: je behoort tot een van de kwetsbare groepen in de samenleving. Je bent uitkeringsgerechtigde (o.a. WW/ZW, WIA, Wajong), zit in een BBL-traject zonder startkwalificatie, valt als Nugger (NietUitkeringsgerechtigde) tussen wal en schip, navigeert als statushouder of ontheemde door bureaucratie, krijgt als rehabiliterend persoon geen VOG, of maakte medische keuzes rondom Covid-vaccinatie. De uitkomst is hetzelfde: misgelopen aanvragen, verkeerd gelezen dossiers, ongepaste toon van ambtenaren, klachten die "niet herkenbaar" zijn, fouten die "binnen de marges vallen."

Maar als daar ook nog discriminatie en racisme bovenop komen - op de woningmarkt, in de zorg, op school, bij de politie - dan stapelen die ervaringen zich op meerdere levensgebieden tegelijk op. Dan ervaar je geen losse incidenten meer, maar chronisch trauma. En díe opeenstapeling is wat systeemvervreemding veroorzaakt.

Neem deze alleenstaande moeder. Ze heeft haar hele leven te maken gehad met discriminatie - onderadvisering, stagediscriminatie, discriminatie op de banen- en woningmarkt, medisch en financieel. Maar ze werkte hard. Ze had zich opgewerkt naar een goede baan.

Toen kwam de toeslagenaffaire. Vals beschuldigd. Ze raakte haar baan kwijt. Ontwikkelde torenhoge schulden. Veilig Thuis aan de deur. Jeugdzorg. Kinderen uit huis geplaatst. Door chronische stress is ze depressief geraakt.

Tien jaar later is haar leven niet meer herkenbaar. En Nederland biedt excuses aan - maar haar leven zal nooit meer zijn zoals zij voor ogen had. Dat besef markeert de verschuiving: "Het ligt niet meer aan mijn dossier, mijn melding of mijn situatie. Het ligt aan het systeem dat mij niet ziet."

De systeemvervreemde is daarmee geen afwijking van de norm, maar het logische gevolg van een norm die nooit voor iedereen gold.

De uitkomst: Human Resourcefulness
Die compensatie - dat vermogen om tóch verder te gaan wanneer het systeem je buitensluit - noemen wij Human Resourcefulness, vindingrijkheid.

Wanneer je geen stageplek krijgt: je regelt het anders. Wanneer je geen baan krijgt: je creëert inkomen via-via. Wanneer je geen woning krijgt: je improviseert. Je overleeft.

Dit is geen afwijkend gedrag. Dit is: creëren, improviseren, overleven. Want waar "human resources" mensen simpelweg reduceert tot kapitaal, herkent “Human Resourcefulness” de vindingrijkheid, potentie en aangeboren intelligentie die ontstaan is in omstandigheden van structurele miskenning. Dit erkennen we als onbenut potentieel. De samenleving kan hiervan profiteren – in plaats van het te criminaliseren – door dit op de juiste manier te begeleiden en in te zetten.

De keerzijde: wanneer overleven niet meer lukt
Maar wanneer zelfs vindingrijkheid niet meer genoeg is, zien we andere gevolgen. Geweldpleging en huiselijk geweld stijgen. Femicide neemt toe. Drugsgebruik escaleert. Mentale gezondheid keldert. Radicalisering - waaronder het steeds rechtser wordende klimaat in Nederland - groeit. En de leeftijden dalen. Steeds jonger.

Want wat gebeurt er nu? Die moeder die haar gezin probeert te voeden met informeel werk, staat voor de rechter. En die rechter ziet: geen vaste baan, geen vaste woning, dus ze kan niet de juiste zorg bieden aan haar kinderen. En denkt: “Deze persoon heeft niks waardevols te verliezen. Dus straffen we zwaarder.” Zie het artikel in NRC. Het systeem maakt kwetsbaar - en straft daarna de kwetsbaarheid.

De hoogste score: nazaten van slavernij
Als je alle discriminatoire lagen op elkaar stapelt, blijken de nazaten van het slavernijverleden de meest kwetsbare groep te zijn.

Zij dragen zowel de doorwerking in systemen - institutioneel racisme - als de doorwerking in het menselijk systeem: trauma, alertheid, adaptieve reflexen.

Dit noemen we Post Traumatic Slavery Syndrome (PTSS), een wetenschappelijk onderbouwd psychologisch kader dat aantoonbaar maakt dat chronisch trauma leidt tot constante mentale weerbaarheid - een verhoogde alertheid in het fysiologische systeem.

Het systeem maakt duidelijk dat Artikel 1 van de Grondwet niet gehandhaafd wordt, en dus niet beschermt wie in gelijke gevallen hetzelfde behandeld zou moeten worden.

En dat is de essentie van systeemvervreemding: wanneer de grondwet niet meer geldt voor jou, waarom zou je het systeem dan nog vertrouwen?

Gemiddeld: systeemvervreemding is kleurloos
Systeemvervreemding maakt een dwarsdoorsnede door de hele Nederlandse samenleving. Wit, zwart, allochtoon, autochtoon - de crises van de afgelopen decennia hebben niemand gespaard.

Maar er is een verschil in hoe hard en hoe vaak je geraakt wordt. Want wie al generaties lang te maken heeft met institutioneel racisme, draagt niet alleen de klappen van de recente crises. Die stapelt díe klappen bóvenop een fundament van structurele uitsluiting.

Waar de Europese Nederlander tijdens Covid zijn baan verloor, stond de nazaat van slavernij al op achterstand met jarenlange vormen van institutioneel racisme en de toeslagenaffaire - en verloor daarna nóg meer tijdens Covid.

Dat is waarom systeemvervreemding kleurloos is in theorie, maar gekleurd in praktijk. En waarom Nederland gedwongen wordt tot een keuze: blijven constateren en de gevolgen dragen, of eindelijk beginnen met erkennen, herkennen en verkennen van werkelijke oplossingen.

Auset Ankh Re is specialist NEIQ (neuro-emotionele intelligentie quotiënt) en voorzitter van Intervisionaire.