Waar komt het sentiment van rechts-populisme vandaan?

Ondanks al het interne gerommel staat de PVV nog immer hoog in de peilingen. Deze geobserveerde ongevoeligheid heeft niets met verstand te maken, maar alles met de werking van gevoel. Dit rechts-populistische sentiment staat in nauwe relatie met de illusie dat de wereld het beste gerund kan worden als een bedrijf. Dit geloof gaat ten koste van de kwetsbaren en vormt daardoor een van de bronnen waar de zondebok-politiek op drijft.

Let wel, dit heeft niets met ‘zweverigheid’ te maken – onze gezamenlijk gedragen mentaliteit doet ertoe. Een beroemd voorbeeld is afkomstig uit de antropologisch psychiatrische literatuur, uit een vergelijking tussen Amerikaanse en Thaise kinderen. Amerikanen – afkomstig uit een individualistisch en zakelijk ingestelde cultuur – blijken als gevolg daarvan hun innerlijke problemen gemakkelijker af te reageren op de buitenwereld – en dan vooral op die mensen met een ‘ zwakker’ zelfbeeld. Ze waren in ieder geval agressiever in hun gedrag dan kinderen uit Thailand die, zo wordt vermoed, door hun Boeddhistische achtergrond meer waarde hechten aan zelf-controle en emotionele geremdheid. De les die hieruit getrokken kan worden is tweeledig: ten eerste dat onze individuele psychische hygiëne mede afhankelijk is van de mentaliteit die we ons als cultuur hebben eigen gemaakt en ten tweede dat onze frustraties zich niet per se automatisch richten op de daadwerkelijke oorzaak.

Deze zogenaamde ‘strijd om het bestaan’ levert een kille moraal op. We hebben elkaar namelijk wijsgemaakt dat iedereen vandaag de dag evenveel kansen krijgt om wat van zijn leven te maken; als er tenminste maar hard genoeg wordt gewerkt. Wat tegelijkertijd impliceert dat iemand die de top niet behaalt dit aan zichzelf te wijten heeft. Lang leve de meritocratie, de samenleving van ‘gelijke’ kansen.

Met de werkelijkheid heeft dit niets van doen. Want hoe hard je ook werkt in Nederland – de sociale mobiliteit neemt juist af in die landen met een te eenzijdig geloof in de ‘vrije’ markt (en dat geldt ook voor ons land). Maar door allerlei sociale beïnvloeding wordt dat niet zo gevoeld. Media en politiek besteden bijvoorbeeld onevenredig veel aandacht aan die enkeling die het wel heeft ‘gehaald’. Wat bovendien miskent wordt, zijn factoren als geluk, geld, verschil in intelligentie, kruiwagens en opvoeding in het behalen van succes. Dat maakt een snel oordeel over de mensen die onder aan de ladder staan erg onredelijk.

Deze krenking blijft niet zonder gevolgen. Dit genereert namelijk een flinke dosis onbehagen bij diegenen die worden weggezet als ‘loser’. En omdat hier niet openlijk over wordt gesproken – richt deze negatieve energie zich niet op de werkelijke oorzaak. Wetende dat mensen in individualistische samenlevingen sowieso een neiging hebben om sneller hun problemen te projecteren – is het zeer aannemelijk dat hier een van de bronnen huist waar de zondebok-politiek dankbaar gebruik van maakt.

Natuurlijk – iedereen is voor gelijke kansen. Maar het tegenovergestelde van gelijke kansen wordt bereikt als de wereld te eenzijdig wordt bezien als een competitief ingesteld bedrijf. Deze trend gaat gepaard met een kille moraal dat frustraties genereert die vervolgens afgereageerd worden op de meest kwetsbare groep. Dit proces is niet ‘zweverig’, maar juist zeer tastbaar aanwezig in onze dagelijkse praktijk. Te ver gezocht, denkt u? Dat zou kunnen. Wake up!