Vrijheid om te slagen, niet om te falen

Archiefmateriaal is soms een geschenk. Een prachtige scène verheldert meer dan een doortimmerd betoog. Voor de VARA heb ik samen met Kees Schaap en Maarten van den Heuvel een drieluik gemaakt over Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap. Kees vond een fantastisch fragment over Emile Ratelband dat een perfecte illustratie is van onze huidige vrijheidsopvatting.

We koesteren namelijk een loodzwaar vrijheidsbegrip, dat we hebben overgenomen van de Franse filosoof Jean-Paul Sartre. Hij stelt dat als God niet bestaat we vrij zijn in de keuzes die we maken. Maar dat betekent ook dat we volledig verantwoordelijk zijn voor de keuzes die we maken. Vandaag de dag wordt dat vertaald in het geloof dat succes onze eigen verdienste is en falen onze eigen schuld. We geloven in de vrijheid om te slagen, maar niet de vrijheid om te falen.

De scène met Emile Ratelband illustreert perfect hoe pijnlijk deze vrijheidsopvatting is voor mensen onderaan de maatschappelijke ladder. De positiviteitsgoeroe neemt in dat fragment een groep daklozen onder handen. Hij nodigt ze uit om te kiezen voor succes. Tsjakka. Je kan het. Een dakloze vertelt hem dat hij al twee jaar de straatkrant verkoopt met een motivatie waarmee je een stier kan omleggen. Ratelband wuift het weg. Hij zegt dat de dakloze zichzelf wijs maakt dat hij van alles probeert, maar dat hij het niet doet. De dakloze is woedend. “Ik heb het niet geprobeerd. Ik heb het gedaan.” Later in het archiefmateriaal zien we daklozen hun daklozenkrant aanprijzen met het troetelwoord van Ratelband. Tsjakka. De daklozenkrant. Maar als snel wordt het troetelwoord een smeekbede. Tsjakka? Alsjeblieft? Tsjakka???? De smeekbede wordt niet verhoord. Wilskracht is mooi, maar als een beroep op wilskracht bedoeld is om te ontkennen in wat voor omstandigheden mensen leven, wordt het pathetisch. Inmiddels heeft de positiviteitsgoeroe dat zelf ook ontdekt. Hij wordt ervan verdacht opdracht te hebben gegeven om met een brandbom een anti-kraker uit zijn huis te hebben willen jagen. Blijkbaar zijn er omstandigheden die zelfs Ratelband niet de baas kan. Ben benieuwd of zijn nieuwe Tsjakka Sorry is.

Deze column is eerder verschenen in MUG magazine

Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap. 18, 19 en 20 april. Op Nederland 2, na Nieuwsuur