De verzorgingsstaat: heimwee of nieuwe lichtpuntjes?

In de Den Uyl-lezing van 18 december maakt Jesse Frederik zich woedend over de fatale remedies van de verzorgingsstaat. Op basis van zijn journalistieke onderzoek schetst hij een gitzwart beeld van een bureaucratisch monster van Frankenstein dat iedereen vermorzelt die met de overheid te maken krijgt. Zijn betoog is confronterend en een boodschap voor ons allen. Tegelijkertijd redeneert Frederik vanuit een oud beeld: de verzorgingsstaat. Want die is toch afgeschaft? Valt zijn verhaal niet in de categorie ‘nostalgie onder de kerstboom’ en waar zijn de nieuwe lichtpuntjes in deze donkere dagen?

De participatiesamenleving wordt veel bekritiseerd. Het zou gaan om een verkapte bezuinigingsmaatregel in tijden van crises. Nu de economie weer aantrekt ontstaat er dan ook ruimte voor mooie herinneringen van weleer. Zoals de moeder van Jesse die hem op zijn 23e ‘onderdak bood toen hij aan de softdrugs zat en niet meer bezat dan een havodiploma en World of Warcraft expertise’. Maar is heimwee naar vroeger de oplossing voor problemen van nu? Wij denken van niet, mede omdat we juist zien dat er prachtige nieuwe oplossingen zijn ontstaan, mede onder druk van de crises.

Neem bijvoorbeeld JIM, een benadering gericht op informeel mentorschap: de jongere kiest zelf een vertrouwd iemand die optreedt als  vertrouwenspersoon en ambassadeur richting ouder(s) en professionals. Deze benadering is gestart eind 2013 als alternatief voor uithuisplaatsing van jongeren. Uithuisplaatsing is een last resort en vaak traumatiserende ingreep, en kost circa 90.000 euro per jongere. JIM is een humanere vorm van hulpverlening, voor circa éénderde van de kosten van een uithuisplaatsing. De eerste wetenschappelijke publicatie hierover stemt hoopvol en is reden om in de steden Amsterdam, Rotterdam, Breda en Den Haag een meerjarig onderzoek te starten. En nee, de ervaring is niet – en onderzoek bevestigt dit – dat deze informele mentoren zich alleen maar begeven in de ‘hogere klasse’ van de maatschappij. Ze zijn overal, alleen moeten wij – de instituties – hen benutten. De beleidsmatige omslag van een verzorgingsstaat naar een participatiesamenleving, en de daarmee gepaard gaande bezuinigingen, heeft dit mede mogelijk gemaakt.

Er wordt steeds vaker gewerkt met maatwerkplannen in de schuldhulpverlening, de jeugdhulp en het onderwijs. Door de decentralisaties van de afgelopen jaren is er meer mandaat bij de gemeentes komen te liggen. Hierdoor kunnen wijk- en buurtteams met gezinnen een maatwerkplan opstellen en uitvoeren, waarbij het gezin zoveel mogelijk zelf de regie behoudt. De focus ligt op de bestaanszekerheid van het gezin: het hebben van een huis, een stabiel inkomen en mensen om je heen die je duurzaam steunen. Door deze bestaanszekerheid te vergroten vermindert de stress en ontstaat er ruimte om te werken aan de problemen. In Zaandam hebben teams een maatwerk budget dat zij naar eigen inzicht kunnen inzetten om gezinnen bijvoorbeeld te helpen bij betalen van de huur. En andere gemeenten kopen de schulden op van hun inwoners op om hen de ademruimte te geven die nodig is om hun leven weer op de rails te krijgen.

Gedifferentieerd maatwerk bieden kan nu, doordat de gemeente de verschillende leefdomeinen onder haar hoede heeft. Wonen, werk, opleiding, zorg en ondersteuning kunnen nu in één plan worden gegoten. Door te onderzoeken hoe het staat met de bestaanszekerheid van een gezin, kunnen we de – door de staat – toegedekte oorzaken aanpakken.

Frederik vraagt zich af hoe het toch kan dat steeds meer mensen bezig zijn met zichzelf overbodig maken. Is dat iets wat we niet moeten willen dan? Jezelf overbodig maken betekent namelijk in principe dat je je doel hebt bereikt. Iets wat iedere opleider, opvoeder en hulpverlener in essentie toch zouden moeten nastreven? In de jeugdhulp zijn er onder de noemer Garage2020 inmiddels vijf lokale innovatiewerkplaatsen die landelijk samenwerken met deze missie: jeugdhulp overbodig maken. Is dat niet een groots idee waar het volgens Frederik aan ontbreekt? Om niet onszelf – de ‘verzorgers’ en het voortbestaan van onze bestaanszekerheid – onze baan – centraal te stellen, maar die van degene bij wie dat in het geding is?

De kritiek van Frederik op instituties en instellingen die langs elkaar heen werken en de bureaucratie die daarbij losbarst is terecht. Boos worden is dan ook nuttig, zeker als het constructief is zoals Frederiks’ betoog voor basisinkomen. Maar, laten we erkennen, de oude verzorgingsstaat is een gepasseerd station. Het draait niet meer om grote instituties en instellingen maar om maatwerk, innovatie en informele oplossingen. Laten we in 2018 de nieuwe lichtpuntjes van vandaag waarderen, in plaats van de achterhaalde idealen van vroeger.

Felix Kievit is socioloog en werkt bij Spirit Jeugd- & Opvoedhulp Levi van Dam is orthopedagoog bij Spirit Jeugd- & Opvoedhulp en promovendus aan de Universiteit van Amsterdam