Verdedig de democratie!

Het was in 1936 dat een groep intellectuelen onder leiding van Menno ter Braak en Eduard du Perron het Comité van Waakzaamheid oprichtten. Zij wilden het fascistisch tij keren en mensen bewustmaken van de kwetsbaarheid van de democratie. Contact zochten zij met geestverwanten in andere landen waar ook zulke comités waren opgericht. De Duitse oorlogsmachine liep toen al op volle toeren, oorlog dreigde in Europa.

Wat toen glashelder was, is anno nu (gelukkig) nog voor velerlei uitleg vatbaar. Maar wij zien tendensen van uitsluiting van minderheden die gevaarlijk zijn en herinneringen oproepen aan de periode voor 1940. Het nieuwe Comité van Waakzaamheid wil aanzetten tot studie, debat en bewustwording van de sociaal-economische en politieke crisis waarin Europa is beland. Het wil zich uitspreken tegen een gewelddadige, mensvijandige uitweg daaruit.

Worsteling politieke partijen Wij zien de worsteling van de politieke partijen die er maar niet in slagen een nieuwe aantrekkelijke verbindende visie te ontwikkelen, die in de plaats moet komen van het ingestorte gedachtegoed van de verzuiling. Van links tot rechts lijken politici hun ideologisch vacuüm te vullen met populisme. Het uit de hand gelopen individualisme helpt ook niet mee.

Veel van wat de huidige politieke en economische situatie zo instabiel maakt draagt juist de handtekening van de gevestigde politiek—of het nu gaat om de afbraak van de sociale bescherming of buitenlandse avonturen in explosieve regio’s zoals het Midden-Oosten en aan de grenzen met Rusland. In ons land zagen de VVD- en CDA-leiding er geen bezwaar in om de steun van PVV voor het kabinet-Rutte I te mobiliseren, en al eerder werd de Lijst Pim Fortuyn zonder verdere plichtplegingen in een coalitie verwelkomd.

Fascisme Het klassieke fascisme kreeg in de crisis van de jaren dertig de kans de democratie te vervangen door de doctrine dat een volk een quasi-biologisch organisme is dat vreemde elementen moet uitstoten. Anno 2015 is er geen wachtkamer meer waarin alternatieve politiek-economische systemen op hun beurt wachten. De wereld is onderworpen aan één en hetzelfde economische systeem, het neoliberale kapitalisme—een systeem dat in 2007-08 in een crisis is geraakt die zeker in Europa steeds meer gaat lijken op de Depressie van de jaren dertig.

Proteststemmen Net als toen krijgt de bevolking de rekening gepresenteerd en wordt de sociale bescherming met sneltreinvaart afgebroken. Onvrede daarover, over de flexibilisering van de arbeid en het uitgeleverd worden aan de ‘markt’, kan dan breed worden omgezet in proteststemmen op Marine Le Pen in Frankrijk, Wilders bij ons, het Vlaams Belang, de FPÖ in Oostenrijk, enzovoort. Ditmaal zijn het niet joden die als zondebok worden gezien maar moslims, of Polen en Roemenen, wat verklaard kan worden doordat deze groepen als economische concurrenten worden beschouwd.

Fascisme is echter nooit een economisch programma zonder meer. De sociaaldemocratische politicoloog Franz Neumann schreef direct na Hitlers machtsovername dat deze ‘ mogelijk werd gemaakt door het opkomen van een anti-staat die door de democratische staat getolereerd werd, hoewel hij gecreëerd was om de democratie te vernietigen.’ Tegelijk zochten Italië, Duitsland en Japan hun heil in buitenlandse avonturen, waardoor een grote oorlog ten slotte onvermijdelijk werd.

De chaos die is aangericht door de misdadige invasie van Irak in 2003, een avontuur dat door onze regering werd gesteund en in Libië en Syrië is doorgetrokken, lijkt in veel opzichten op de geopolitiek van de jaren dertig, net als de opmars van de NAVO in oostelijke richting. Zoals de aanslagen in Parijs onderstrepen, komen via de achterdeur de gevolgen van een onbesuisde interventiepolitiek ook bij ons terug. Inclusief, vanwege de Israëlische bezettingspolitiek, een in West-Europa bijna vergeten antisemitisme.

‘Oorlog tegen terreur’ Intussen wordt in naam van de ‘Oorlog tegen de Terreur’ de politieke democratie stap voor stap afgebouwd. Van het bijna waterdichte afluistersysteem zoals de NSA en aanverwante diensten dat over de wereld hebben uitgespreid, heeft Hitler slechts kunnen dromen.

Door de hoog opgelopen spanningen in binnen- en buitenland is het debat verhard, gaan we van hype naar hype, en zijn de gemoederen zo verhit dat aanvallen op moskeeën en synagogen inmiddels aan de orde van de dag zijn. Ook individueel geweld tegen moslims, joden en andere minderheden neemt toe. En te midden van al dit tumult zoeken politici hun toevlucht tot verdere confrontatie in het discours.

Wij menen dat het antwoord ligt in het verdedigen van de fundamenten van de democratie: gelijkwaardigheid, iedereen doet mee, niemand wordt buitengesloten. In democratie bestaat geen onderscheid, maar kennelijk moet die vanzelfsprekendheid bevochten worden. Wij willen daarom de kennis over ons verleden, onze fouten en wat ons samenbindt weer terugbrengen in het debat.