Van Srebrenica tot Amelisweerd: hoe te leren helen, mens én planeet

Op de plek waar ooit een waterval stroomde, vertelde Alma over haar jeugd in Srebrenica. Wanneer de zomer op haar heetst was, speelde ze hier en dronk ze een colaatje met haar vader. Nu is de plek, haar jeugdherinnering, een litteken van beton. Op dat moment begreep ik pas echt dat de vernietiging van mensen én van natuur niet los van elkaar staan. Herstel begint pas als we leren helen – mens én aarde.

De afgelopen week reisde ik met collega’s Alma Mustafić en Huib de Zeeuw en een groep van 40 studenten naar Sarajevo en Srebrenica, in het kader van de minor International Development Work en de minor Srebrenica-genocide in context: politieke, sociale en culturele lessen voor de toekomst van de Hogeschool Utrecht. Het was een intens, confronterend en tegelijk hoopvol bezoek. Een student zei: “This was life changing.” En dat voelde niet overdreven.

In Srebrenica stonden we op de plek waar in juli 1995 8.372 mannen en jongens zijn begraven. De ergste oorlogsmisdaden op Europese bodem sinds de Tweede Wereldoorlog. Over wat daar gebeurde zei rechter Fouad Riad van het Joegoslavië tribunaal:

“The evidence depicts scenes of unimaginable savagery: thousands of men executed and buried in mass graves, hundreds buried alive, men and women mutilated and slaughtered, children killed before their mothers’ eyes.
These are truly scenes from hell, written on the darkest pages of human history.”

En toch is dat niet waar de tragedie stopt. Srebrenica is vandaag een schim van wat het ooit was: ooit een bruisend kuuroord met industrie, toerisme en geneeskrachtige bronnen die al in de Romeinse tijd bekend waren. Nu zie je kapotte, leegstaande huizen, sommige nog met kogelgaten. Hoe leef je samen na zo’n traumatische geschiedenis? Hoe ga je naar dezelfde supermarkt, kapper of koffietent? Een deel van de mensen lukt dit, maar velen leven langs etnische scheidslijnen. Aangewakkerd door de Bosnisch-Servische machthebbers die de genocide ontkennen, zelfs verheerlijken, gevoed door propaganda. Dit zijn de laatste twee fases van Genocide en die fase is nog volop bezig.

Genocide en ecocide: dezelfde logica van overheersing
Tijdens mijn keynote “Healing People and Planet after Conflict” die ik samen met Lejla Kusturica verzorgde, directeur van de milieuorganisatie ACT, die onder meer strijdt voor de bescherming van Bosnische rivieren. Lejla vertelde hoe honderden kleine waterkrachtcentrales het land verscheuren: projecten die erg weinig energie opleveren, maar wel ecosystemen vernietigen en vaak vooral dienen om geld wit te wassen. “Het is een oorlog tegen rivieren,” zei ze. “Ze doden onze stroomversnellingen, onze vissen, onze toekomst.”

Daar, in Bosnië, in Sarajevo en Srebrenica, werd me pijnlijk duidelijk hoe genocide en ecocide dezelfde logica delen: het kapotmaken van de voorwaarden voor leven. De overtuiging dat de ander, mens of rivier, geen eigen waarde heeft, slechts een middel is. Of het nu gaat om mensen die worden verdreven en vermoord, of om bossen die illegaal worden gekapt en bergen die worden uitgehold op zoek naar zeldzame aardmetalen, de onderliggende houding is dezelfde: overheersing, exploitatie en extractie in plaats van relatie, wederkerigheid en regeneratie.

Ik liet zien dat Nederland in dit opzicht een gidsland is, namelijk in hoe het niet moet. 60% van Bosnie is nog bedekt met bossen, er zijn honderden rivieren, velen met water dat direct drinkbaar is, het is het land met de hoogste biodiversiteit van Europa. Nederland daarentegen is de grootste verliezer van Europa, het slechtste jongetje van de klas, met nog maar 15% van de oorspronkelijke biodiversiteit. In alle rankings staan we onderaan: stikstof, luchtkwaliteit, waterkwaliteit. We zijn een bizar rijk landje, de 18e economie van de wereld, maar we zijn ecologisch arm. Bosnië, kijk naar ons en leer. Behoud wat je nog hebt, terugkrijgen is een stuk moelijker.

Rechten van de natuur: een nieuw begin
In mijn deel van de keynote vertelde ik over de beweging die opkomt in de wereld, ook in Nederland, om rechten toe te kennen aan natuur. In meer dan dertig landen hebben bossen, rivieren en bergen inmiddels een juridische status gekregen: niet langer een bezit, maar een rechtspersoon die verdedigd kan worden. Ook in Nederland groeit die beweging. In Utrecht is een initiatiefgroep bezig het bos van Amelisweerd juridische rechten te geven, zodat het niet langer alleen als “groenruimte” of “uitbreidingsgebied” wordt gezien, maar als levend wezen dat recht heeft op bescherming.

Het is een radicaal eenvoudig idee: natuur hoeft niet nuttig te zijn om waardevol te zijn. Waarom zou een bedrijf wel rechten kunnen hebben, maar Amelisweerd niet?

Lejla en ik hebben in onze bijdrage de brug geslagen tussen het helen van mensen en helen van de aarde. In Bosnië zie je letterlijk hoe de vernietiging van natuur en gemeenschap samen optrekken, en hoe herstel pas mogelijk wordt wanneer beide in relatie treden. De rivier genezen, is ook de mensen genezen die eraan verbonden zijn. Alma vertelde me dat in Bosnië iedereen een favoriete rivier heeft, het is een essentieel deel van je identiteit. Logisch dus dat je dit wil beschermen. En het allermooiste is dat de verschillende etniciteiten in Bosnië hierin samen optrekken: Serven, Kroaten en Bosniaks die samen strijden voor het behoud van hun leefomgeving.

Wat we kunnen leren: een oproep aan het onderwijs
Onderwijs over genocide gaat niet alleen over geschiedenis, maar over menselijkheid nu. In een tijd waarin discriminatie, dehumanisering en extreemrechts denken opnieuw terrein winnen, moeten we studenten niet alleen leren wát er is gebeurd, maar vooral ook hoe het gebeurt. Genocide is geen moment, het is een proces.  

In dat proces is het wegnemen van de waardigheid één van de eerste stappen, bij genocide is dat ontmenselijking, bij ecocide is dat dat je de natuur tot ding reduceert. Beiden leiden tot de mogelijkheid om bestaansrecht te ontkennen en vervolgens het bestaan weg te nemen.

Srebrenica zal waarschijnlijk nooit helemaal herstellen van wat er is gebeurd. Tegelijkertijd bloeit tussen de ruïnes iets wat ik niet anders kan noemen dan menselijke waardigheid. Mensen bouwen verder, houden herdenkingen, planten bomen, herstellen de bronnen, eten en zingen samen, vertellen hun verhalen, hebben lief, omdat ze leven. Wat moeten ze anders?

Als zij dat kunnen, na alles wat daar is gebeurt, dan kunnen wij ook leren helen.
Niet door te vergeten, maar door opnieuw te verbinden. Met elkaar, met de aarde, met de toekomst die we nog kunnen beschermen.

Onderwijs dat hieraan bijdraagt, regeneratief onderwijs, is precies wat nú nodig is. We leven in een tijd waarin discriminatie, dehumanisering alom aanwezig is. Extreemrechts is nu normaal, neemt toe, ook in Nederland. Je kunt in Srebrenica zien waar dat toe heeft geleid: hel op Aarde. Hoger onderwijs moet niet alleen kennis overdragen, maar burgers vormen die het verschil durven maken. Niet later. Nu.

Ik geloof niet in naïef optimisme. Ik geloof in actieve hoop. Dat is niet wachten tot het goed komt, maar handelen omdat het ertoe doet, ook als je niet zeker weet of het genoeg zal zijn.

De vraag is niet of dat kan.
De vraag is of wij het aandurven.