Turkije-VS, groeiende meningsverschillen

Na de 9/11 aanslagen, en met een oorlog tegen de radicale islam in onder andere Afghanistan, herkenden de VS de voordelen van een islamitisch geïnspireerde en prowesters georiënteerde regering in Turkije, zeker als dat er een zou worden met enthousiasme voor vrijemarkteconomie. De Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) van premier Erdogan beantwoordde aan de Amerikaanse wensen. De overwinning die de AKP boekte bij de verkiezingen van 2002 was daarom goed nieuws voor Washington.

De betrekkingen werden meer dan uitstekend. En dat bleven ze toen Erdogan in 2010 kritiek op Israël begon te uiten. President Obama was er niet blij mee, maar de scherpe veroordeling waar de Israël-lobby in de VS op rekende bleef uit. Het belang van Turkije voor de VS werd zo benadrukt. Met name bij de transformatie van het Midden-Oosten en Noord-Afrika, die in 2004 door George W. Bush werd voorgesteld als het Greater Middle East Initiative (GMEI).

Eind 2010 kwam de Arabische lente als een godsgeschenk voor de pleitbezorgers van het GMEI. Logisch, want Arabische leiders die vasthielden aan oude structuren, zoals een door de staat gecontroleerde economie, verdwenen als sneeuw voor de zon. De AKP-regering in Turkije had haar eigen beweegredenen om in te haken op de Arabische lente: Erdogan herkende mogelijkheden voor de verwezenlijking van zijn droom over een postmoderne restauratie van het Ottomaanse Rijk.

Syrië In Egypte, Tunesië en Marokko stonden politieke stromingen op die aansloten bij de principes van de AKP. Zoals de verspreiding van vrijemarkteconomie. De VS vonden het om die reden prachtig. In Syrië liep het anders. Toen de opstand daar uitbrak stemde Erdogan af op de vestiging van een nieuw pro-Turks soennitisch regime in het buurland. Hij liet zijn oude vriend al-Assad vallen, opende de deur voor vluchtelingen en steunde de soennitische rebellen van het Vrije Syrische Leger (FSA). Hij hoopte dat zij al-Assad snel zouden verjagen, maar dat viel tegen. Alleen de NAVO en de VS konden nog soelaas bieden. Daarom greep Erdogan in de loop van dit jaar iedere provocatie vanuit Syrië (van de regering, dan wel het FSA) aan om Obama tot een open oorlog tegen al-Assad te bewegen. Hij kon de Amerikaanse president niet overtuigen, beducht als deze is om de VS in een nieuwe oorlog te storten die in potentie tot een mondiaal conflict kan leiden.

Zonder Amerikaanse steun kan Erdogan het regime van al-Assad op korte termijn alleen via een eenzijdige oorlog naar het verleden verwijzen. Veel wijst erop dat hij zulks overwogen heeft, of misschien zelfs nog overweegt. Eerder heb ik redenen genoemd op deze website waarom dat een heikele onderneming zou worden. Wat de Amerikanen in Turkije horen bevestigt dan ook dat Erdogan afziet van een oorlog tegen al-Assad. Vertrouwen doet Washington de Turkse premier echter verre van. Althans, dat blijkt uit de woorden van een Amerikaanse diplomaat aan de Turkse columnist Mehmet Ali Birand:

Jullie premier raakt bij tijd en wijle zo kwaad en opgewonden dat zelfs wij hier bang zijn voor een militaire interventie door Turkije. We weten heel goed dat Turkije geen gewapende interventie wil. Dat hebben jullie ons duidelijk laten weten. Aan de andere kant zetten jullie ons het meest onder druk om al-Assad zo snel mogelijk te verdrijven. Dat begrijpen we, maar een militaire interventie zal tot een ramp leiden, niet alleen voor Turkije maar voor de complete regio. We zijn bang dat Erdogan zo overtrokken op een volgende manoeuvre van al-Assad zal reageren dat we gezamenlijk in een oorlog belanden.”

Van een loyale en betrouwbare partner is Erdogan voor de VS veranderd in een ongeleid projectiel dat de neiging heeft zich niet te laten beperken door rationele overwegingen en daarmee angst inboezemt.

Een weg terug is er echter niet voor de Amerikanen. De kemalisten en ultranationalisten waar zij ooit nauw mee samenwerkten zijn immers van het toneel verdwenen. Opiniepeilingen in Turkije tonen verder dat Erdogan nieuwe verkiezingen nogmaals overtuigend zal winnen. In Turkije wordt zelfs al over ‘het einde van de geschiedenis’ gesproken (een verwijzing naar de Amerikaanse politieke econoom Francis Fukuyama).

Alle wantrouwen ten spijt zal Washington daarom voorlopig met Erdogan verder moeten. In ieder geval tot het einde van deze regeringsperiode, want een vierde premierschap laten de statuten van zijn AKP niet toe. Het is echter geen geheim dat Erdogan het presidentschap ambieert en dat hij naar allerlei nieuwe presidentiële volmachten streeft. Als hij die krijgt kunnen de VS nog veel langer van hem genieten.

De Koerden In Turkije leeft omgekeerd ook wantrouwen over de VS. Vooral de Amerikaanse positie ten aanzien van de PKK is daar debet aan. Onder veel Turken bestaat de indruk dat de Koerdische separatisten door de VS werden (of worden) gesteund. Op de hoogste Turkse niveaus leeft de overtuiging dat ‘het westen’ de PKK beschermt om Turkije van ‘democratisering en economisch welzijn’ te weerhouden.

Typisch staaltje Turkse paranoïa, of zit er een grond van waarheid in? Aangezien de VS Turkije terzijde staan bij de bestrijding van de PKK, bijvoorbeeld via inlichtingen over de PKK in Noord-Irak, zou je geneigd zijn het een ‘urban legend’ te noemen. Sinds 2004 staat de PKK in de VS ook op de lijst van terroristische organisaties. Bovendien, werkte de VS in 1999 al niet mee aan de arrestatie van PKK-leider Abdullah Öcalan? Daar tegenover staan door Wikileaks vrijgekomen documenten. Die tonen dat het Pentagon de PKK als ‘strijders voor vrijheid’ omschreef en opdracht gaf gevangen PKK-strijders in Irak vrij te laten.

De waarheid ligt in het midden. De Amerikaanse opstelling ten aanzien van de Koerden kent twee gezichten. Daarbij staat voorop dat Washington de Koerdische kwestie niet meer beschouwt als een plaatselijke aangelegenheid, maar als een die van invloed is op de gehele regio. Met andere woorden, de Koerden nemen voor de VS een centrale positie in binnen de transformatie van het Midden-Oosten. 

Washington streeft naar een vergelijk tussen Turkije en de Koerden, waarbij de PKK tegelijkertijd als een te bestrijden hindernis en een potentiële onderhandelingspartner met Turkije wordt gezien. Klinkt tegenstrijdig, maar momenteel is er meer dan een PKK. Dat wil zeggen, er zijn verschillen tussen de PKK in Turkije en vertakkingen in Syrië, Iran en Irak. Het PKK-geweld in Turkije vindt tegenwoordig met name vanuit deze landen plaats. De PKK en verwante organisaties in Turkije stellen zich meer terughoudend en politiek op. De VS herkennen mogelijkheden in dit onderscheid. 

Karayilan Langs deze weg dient het voorstel begrepen te worden dat de Amerikaanse regering ergens afgelopen jaar aan Ankara deed om samen in de stijl van Osmama Bin Ladens einde een aantal PKK-kopstukken uit te schakelen. De Amerikaanse ambassadeur in Turkije, Francis Ricciardone, maakte dit op 16 oktober jl. in een vlaag van opmerkelijke openhartigheid bekend. Een vaak genoemd doelwit is Murat Karayilan, momenteel de facto leider van de PKK.

Volgens geruchten zou Karayilan in augustus 2011 door Iran zijn gearresteerd, om kort daarna weer snel vrijgelaten te worden. Ontkenningen van Iran en de PKK konden samenzweringstheorieën over banden tussen Karayilan met het land van de ayatollahs niet voorkomen. Voor Washington raakte Karayilan door de associatie met Iran besmet en dat zal zeker bij hebben gedragen aan het plan.

Belangrijker is echter dat zijn heengaan de positie van de nog altijd op het gevangeniseiland Imrali verblijvende Abdullah Öcalan aanmerkelijk zou versterken. Volgens de Amerikaanse plannen ook als onderhandelingspartner met Turkije.

Ankara wees het ‘genereuze’ aanbod van de VS resoluut van de hand. Ook dat bleek uit de recente verklaring van ambassadeur Ricciardone. Reageerde Turkije negatief  uit afschuw over de VS als Murder Inc. in de wereld? Of wees de Turkse regering in feite de onderhandelingen met Öcalan af waar de VS op uit was, omdat men tegen ieder prijs wil voorkomen dat zijn positie sterker wordt? Hierbij past de opmerking dat een paar jaar geleden nog geheime gesprekken plaatsvonden tussen de PKK en vertegenwoordigers van de Turkse nationale inlichtingendienst MIT, maar ook dat die fase sinds de verkiezingen van 2011 alweer tot het verleden behoort.

Volgens de Turkse professor Deniz Ülke Aribogan heeft het Amerikaanse voorstel de betrekkingen tussen Washington en Ankara op scherp gezet. Vooral op  inlichtingengebied is het wantrouwen over de VS volgens haar toegenomen in Turkije. Dat laatste leidt, opgeteld met de Amerikaanse vrees over het impulsieve karakter van Erdogan, tot de gevolgtrekking dat de verstandhouding tussen de VS en de AKP-regering deukjes begint op te lopen. Het gaat te ver om al van een conflict te spreken, maar de inzichtelijke verschillen zijn het afgelopen jaar wel degelijk gegroeid.

Daarmee is sprake van een tendens, want ook met veel andere landen heeft Turkije moeilijkheden. Met de EU, maar ook met China, Cyprus, Griekenland, Israël, Iran, Irak, Rusland, Syrië en een aantal Centraal-Aziatische landen. De handelsbetrekkingen met veel van die landen zijn ondertussen nog altijd prima, maar toch. Ik wil ook niet zeggen dat alle genoemde landen zelf vrijuit gaan, maar voor een land dat hoog opgeeft over haar ‘zero conflict policy’ heeft Turkije onder de AKP toch wel veel problemen met het buitenland gekregen.

 

Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen )