Turkije en de vloek van 'hot money'

Kredietbeoordelaar Fitch oordeelde onlangs positief over de Turkse economie. Er blijft buitenlands geld komen, de inflatie daalde en het handelstekort liep terug, met het perspectief van een verdere daling door een lagere olieprijs.

De regering beschouwt het handelstekort niet langer als het grootste probleem en legt de prioriteit nu bij het bestrijden van de inflatie, die eerder dit jaar het hoogste niveau in twee jaar bereikte.

Toch zijn de zorgen over het handelstekort daarmee niet voorbij. Economiejournalist Mehmet Cetingulec vindt de oorzaken van de daling niet allemaal even ‘gezond’. De export nam toe, maar het handelstekort daalde ook omdat de economie minder snel groeit.

Als gevolg van monetaire en geopolitieke spanningen, een slechte oogst en economische problemen in Europa, zal de nagestreefde vier procent groei in Turkije niet gehaald worden. Nog altijd groei, maar een negatieve tendens valt moeilijk te keren zolang de oorzaken niet verdwijnen. Vicepremier en economiesupervisor Ali Babacan verlaagde daarom de groeiprognose voor de komende jaren.

Fed Het optimisme van Fitch is een momentopname, want voor de langere termijn blijft  ongerustheid bestaan. Zoals over de verwachting dat de Amerikaanse Federal Reserve Bank (Fed) volgend jaar de rente zal verhogen, als onderdeel van een beleid om de monetaire expansie te beëindigen. Een angstig vooruitzicht voor emerging economies , zoals Turkije. Omdat een Amerikaanse renteverhoging buitenlands geld uit die markten doet vertrekken.

Het is onduidelijk wanneer het precies gaat gebeuren. Gunstige cijfers over groei en werkgelegenheid in de VS kunnen het besluit vervroegen. Stanley Fischer, de vicepremier van de Fed, zegt ‘tussen twee maanden en een jaar.’

Babacan herkent de consequenties van een hogere Amerikaanse rente, maar denkt dat het monetaire expansiebeleid van de Europese Centrale Bank zal compenseren. Hij zegt echter ook dat volgend jaar pas blijkt of het een het ander in balans houdt. Daarom lijkt de wens voorlopig de vader van Babacans gedachte.

Hot money De Turkse economie is sterk afhankelijk geworden van korte termijn investeringen, die profiteren van renteverschillen in met name opkomende economieën. Vijf jaar geleden werd de helft van het handelstekort nog met stabiele directe buitenlandse investeringen gefinancierd, maar nu gebeurt dat vooral met korte termijn investeringen (vorig jaar 60 procent). Riskant, want korte termijn investeringen zijn vertrokken voordat je het door hebt. Ze worden niet zonder reden hot money genoemd.

Samenzweringstheoretici kunnen achter hot money zelfs kwade opzet vermoeden. Zo zijn er de beschuldigingen aan het adres van zakenman George Soros van de voormalige premier van Maleisië, Matahir bin Mohammed. Soros trok zijn in de Aziatische markt gepompte hot money zo abrupt terug dat hij volgens bin Mohammed opzettelijk de crisis van 1997 in die regio veroorzaakte. Soros is overigens in verband gebracht met imam Fethullah Gülen, de aartsvijand van president Erdogan (oeps, ik lijk opeens op Erdogans economieadviseur, de samenzweringstheoreticus Yigit Bulut).

Mysterieuze dollars De herkomst van de buitenlandse investeringen in Turkije is curieus genoeg voor een deel onbekend. Volgens de voormalige onderminister van Financiën Faik Öztrak werd in de eerste helft van dit jaar 26 procent van het handelstekort gefinancierd met dat onduidelijke kapitaal.

Dit spookgeld kwam voor het eerst naar Turkije in 2002, het jaar waarin de Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) aan de macht kwam. Om in 2007, toen de AKP voor het eerst een president leverde, sterk in volume toe te nemen. Volgens Mustafa Sahin, een politieke analist uit AKP-kringen, beschermden deze miljarden Turkije tegen de financiële crisis een jaar later.

Dit jaar zullen naar verwachting 15 miljard mysterieuze dollars naar Turkije komen, wat het totaal op 40 miljard brengt. Vragen over de herkomst aan vicepremier Babacan en de centrale bank blijven onbeantwoord. Het gerucht wil dat ze uit landen in het Midden-Oosten komen, maar niemand bevestigt dat.

Tim Ash van de Standard Bank Group in Londen suggereert dat de miljarden uit Rusland en Oekraïne komen. Om Russisch vermogen te beschermen tegen westerse sancties. Volgens Ash landden direct na het protest op het Maidanplein in Kiev 8 miljard ongeïdentificeerde vliegende dollars in Turkije.

Er komt echter al veel langer mysterieus kapitaal naar Turkije, waardoor het goed uit verschillende richtingen kan komen. Maar waar het ook vandaan komt, geheime investeringen zijn link, al is het maar omdat de voortgang ervan zich niet laat voorspellen.

Bubbles Naast buitenlands kapitaal is de onroerend goed sector essentieel voor de groei in Turkije. Goed voor circa twintig procent van de economie. Veel ondernemers doken in de bouw, omdat er veel te verdienen valt. Turkije veranderde in een grote bouwput; het woningaanbod werd door al die nijverheid overweldigend. Terwijl de woningprijzen stegen, sinds 2009 met 53 procent. Zie hier de Turkse property bubble.

Dat gaat goed zolang er woningen worden verkocht, maar o wee als de markt instort, wat gebeurt er als het aanbod de vraag structureel overstijgt en de prijzen dalen. Gevaarlijk, niet in de laatste plaats omdat de property bubble een broertje heeft waar de bouwsector niet buiten kan: de credit bubble, nog een peiler onder de groei.

De credit bubble ontstond na jaren van lage rente. Het verbod op rente in de Sharia was voor de islamistische AKP niet de enige reden tot dat beleid. Dat consumptie en groei er stevig door werden opgejaagd woog minstens even zwaar. Het werd erg aantrekkelijk en eenvoudig om te lenen, waardoor de leningen in de private sector sinds 2009 verviervoudigden. Terwijl het Bruto Nationaal Product in dezelfde periode maar met ongeveer een derde steeg – wat  overigens voor een deel door al die leningen kwam.

Illusie Kortom, de Turken consumeren dat het een aard heeft, maar barsten van de schuld. Een van de gevolgen was dat de export de import niet kon bijbenen. De externe schuld van  het handelstekort liep daardoor tussen 2008 en dit jaar van 53 miljard op tot 129 miljard dollar. Dat was acceptabel zolang de economie sneller groeide, maar die tendens keert zich nu dus.

Volgens de Amerikaanse bubble specialist Jesse Colombo is de wijdverspreide indruk van economische voorspoed in Turkije door al die schuld niet meer dan een illusie. Hij vraagt zich af hoe lang dat goed gaat. De devaluatie van de Turkse lira vindt hij zorgwekkend, maar niet het grootste gevaar. De lira wordt al zes jaar minder waard en dat was tot nu toe niet fataal. Hetzelfde geldt voor het begrotingstekort. Eveneens een serieus probleem, maar zo oud als de Turkse Republiek. In plaats daarvan zal de economie in Turkije volgens Colombo de das om gedaan worden wanneer de credit bubble barst als gevolg van rentestijgingen en het wegvloeien van hot money .

Colombo voorziet in dat geval faillissementen van (bouw)ondernemingen en banken, massale werkloosheid en een diepe val van lira en beurskoersen. Crisis, met andere woorden. Voor Colombo zijn de recente economische tegenslagen in Turkije slechts voorspel van wat het land nog te wachten staat.

Fragile De gevolgen van reversed hot money bedreigen ook andere emerging economies. Vooral de fragile five (naast Turkije, Brazilië, India, Indonesië en Zuid-Afrika). De onheilstijding doet denken aan de Aziatische crisis van 1997, al kan het erger uitvallen omdat de dreiging nu meerdere werelddelen onder schot houdt.

Turkije is samen met Zuid-Afrika het meest fragile onder de fragile five. Omdat hot money in tegenstelling tot in Brazilië, India en Indonesië vrij het land in kon blijven stromen en de credit bubble niet werd beteugeld. In 2010 probeerde de Turkse centrale bank met intern gerichte maatregelen de kredietgroei af te remmen, maar met onvoldoende resultaat. Omdat zoals economieanalisten Bilge Erten en José Antonio Ocampo benadrukken, de credit bubble aangejaagd bleef worden door de aanhoudende vloed buitenlands geld. De kredietgroei nam in 2011 weliswaar af, maar dat kwam omdat de crisis in de eurozone buitenlandse investeerders angstig maakte over de risico’s van opkomende markten, en niet door het gevolgde beleid.

Waarom bedwong Turkije de credit bubble niet tijdig door extern kapitaal afdoende te reguleren? Erten en Ocampo overwegen dat ‘politici profiteerden van de door hot money geboden economische boost, waardoor zij bereid waren de consequenties te accepteren.’ De door die boost geboden miraculeuze groei bracht de AKP grote populariteit bij de stemmers. In de roes van dat succes werd het een abjecte gedachte om de door korte termijn investeringen geboden stimulans te matigen.

QE Mei vorig jaar liet de Fed doorschemeren Quantitative Easing (QE), het opkoopprogramma van obligaties, af te zullen slanken. Dat leidde tot de verwachting van een kapitaalvlucht uit opkomende markten, of minstens het einde van de periode waarin deze explosief konden groeien. Angst voor imploderende property en credit bubbles kwam ervoor in de plaats.

De geruchten over het afbouwen van QE vielen samen met het deels door de wildgroei in de onroerend goed sector geïnspireerde Gezipark-protest in Istanbul. Deze combinatie zorgden samen met het aanhoudende handelstekort voor een scherpe daling van beurs en lira. Eind 2013 daalde de lira zelfs nog verder ten opzichte van de dollar. Door de QE-dreiging en het  corruptieschandaal rond de AKP.

Het goede nieuws is dat er nog steeds buitenlands kapitaal naar Turkije komt. Dat geeft de AKP een kans, wellicht de laatste, om de Turkse economie tegen verder onheil te beschermen. Met het vooruitzicht van een Amerikaanse renteverhoging is het urgenter dan ooit om van hot money af te kicken, door de komst van directe buitenlandse investeringen meer te stimuleren. Maar zelfs als het beleid daarop inhaakt, moet het resultaat nog blijken, met investeerders die steeds meer schrik krijgen van het onrustige politieke klimaat in Turkije en de regio. Erten en Ocampo klinken weinig hoopvol:

De enige hoop voor Turkije om een nog diepere economische crisis te voorkomen schuilt in een strikt beleid om de economische risico’s tot bedaren te brengen die men de afgelopen jaren heeft laten accumuleren. In het beste geval is de uitkomst, door de politieke instabiliteit waar het land momenteel mee kampt, echter onzeker.

Werkloosheid Bij die politieke instabiliteit kan de druk van de teruggelopen economische groei op de werkgelegenheid een factor worden in de nabije toekomst. De werkloosheid groeit na jaren van daling weer op en dreigt nog verder op te lopen.

Banenverlies valt slecht bij de lager gesitueerde achterban van de AKP. Mensenrechten laten de conservatieve stemmers van die partij doorgaans koud, maar de werkgelegenheid gaat hen aan het hart. Dat weegt zwaar voor de AKP, met het oog op de naderende algemene verkiezingen, waarbij de partij meer stemmen wil halen dan ooit tevoren. Voor de tweederde meerderheid die een nieuwe grondwet mogelijk maakt, en daarmee voor het door Erdogan begeerde presidentieel systeem (al lijkt dat er nu al vaak te zijn…).

Meer flexibiliteit van de arbeidsmarkt kan groei en werkgelegenheid voor de langere termijn stimuleren. De nadelen daarvan op korte termijn zullen binnen de onderste regionen van het electoraat echter evenmin tot feestvreugde leiden. Zowel aan groeiende werkloosheid, als het middel om die structureel te bestrijden, hangen dus politieke kostenplaatjes.

Het alternatief bestaat uit monetaire en fiscale ingrepen, alsmede druk op de centrale bank om de rente te verlagen, ten einde de groei en de werkgelegenheid te stimuleren. Volgens economieanalist Emre Deliveli zal de AKP uit vrees voor ontevreden stemmers waarschijnlijk voor die optie kiezen. Het vooruitzicht van een hogere Amerikaanse rente doet hem echter twijfelen over de haalbaarheid:

Fiscaal en monetair beleid kunnen Turkije niet doen groeien. Zelfs als het handelstekort nog verder wordt opgeblazen. Omdat er geen hot money meer zal zijn om het te financieren. Als ik Erdogan was, wat godzijdank niet zo is, liet ik de centrale bank met rust en begon ik met hervormingen.

Wolkenkrabbers Het ene probleem staat een oplossing voor het andere in de weg, waardoor meer donkere wolken boven de Turkse economie samentrekken. Maar de wolkenkrabbers dan die als paddenstoelen uit de grond schieten in Istanbul? Die onderstrepen toch de gezondheid van de  economie? Wie zich daarop blindstaart zou zich in Barclays Skyscraper Index moeten verdiepen. Die leert dat de komst van wolkenkrabbers opvallend vaak voorafgaat aan, of samenvalt met, een economische crisis. Klinkt vergezocht, maar historisch feiten bevestigen.

Het Empire State Building in New York verrees kort voor de beurskrach van 1929. Het World Trade Center in dezelfde stad, opende tijdens de beurscrisis van 1973-1974 en de oliecrisis. De Petronas Twin Towers in Maleisië werden afgeleverd voor de Aziatische crisis van 1997. Dubai dan. Daar leek geen vuiltje aan de lucht, maar het hoogste gebouw ter wereld verrees er, en toen, boem een crisis.

Komt de Sapphire Tower, Istanbuls hoogste wolkenkrabber, in dit illustere rijtje te staan? Is de 58 miljoen dollar schuld van de Kiler groep, de eigenaar van het gebouw, een teken aan de wand?

Privatisering Naomi Klein beschreef in ‘The Shock Doctrine’ hoe de neoliberale lobby de Aziatische crisis van 1997 aangreep om de markt in de regio rigoureus te liberaliseren. In dezelfde jaren effenden politieke, economische en seismische shocks in Turkije de weg voor een privatiseringscampagne onder de AKP. Door veel staatsondernemingen van de hand te doen werden overheidsfinanciën op orde gebracht en konden Erdogan & Co. zich zelfs rijk rekenen, wat bijdroeg aan de illusie van bloei.

Toen een economische neergang aan de horizon verscheen, ontketende de AKP een volgende privatiseringsronde. In 2013 werd voor 12,4 miljard dollar geprivatiseerd, een record. Dit jaar liep zo al 10 miljard dollar de staatskas binnen, terwijl volgend jaar meer staatsondernemingen in de verkoop gaan. Volgens de regering om productiviteit en werkgelegenheid te bevorderen, volgens critici om de interne en externe schuld af te lossen. De ideologische erfgenamen van Milton Friedman zullen het in ieder geval toejuichen. Wensen zij meer deregulering? Wie weet kan de dreiging van een crisis ook daar voor zorgen.

Voor de neoliberalen aasden Marxisten op een crash, als katalysator voor de revolutie. Die tijd is voorbij, maar een catastrofale crisis in Turkije zal ongetwijfeld tot (extra) sociale onrust leiden. Deze gecombineerde dreiging heeft de potentie een grotere uitdaging voor de AKP te worden dan de PKK, IS en al-Assad bij elkaar opgeteld (al zal het een wellicht niet los van het ander staan). Gezworen vijanden van de AKP wrijven zich opportunistisch in de handen omdat de val van de regering zo nabij zou komen. Zij weten dat een crisis eerder tot een politieke aardverschuiving in Turkije leidde. Erdogan weet dat ook, de AKP dankte haar opkomst mede aan de crisis van 2001.

De prijs van een diepe economische val is hoog. Bovendien moet je met de huidige incompetente oppositie – waarvan de leiders zelden over economiebeleid praten – maar afwachten wat er voor de AKP in de plaats komt om de brokstukken op te rapen.

Aan de andere kant, een economische crisis hoort er bij op zijn tijd. De geschiedenis staat er bol van, ook de Turkse. Er is geen economie zonder pieken en dalen. Noch is er een economie die zich aan de invloed van internationale ontwikkelingen kan onttrekken. Door euforie en zelfgenoegzaamheid ontstond een psychologische bubble waarin de AKP de uitzondering op de regel meende te zijn. Daardoor dekte men zich onvoldoende in tegen factoren die niet alleen een piek kunnen brengen, maar ook een dal.

Volg Peter Edel op Twitter

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, uitgeverij EPO, Antwerpen).