Trump en de tragiek van de narcist

Artikelen over de sociaal-culturele invloed van Trump als president woekeren door en over elkaar heen. Zijn xenofobe en nationalistische uitspraken verpakt in een opzwepend populisme doen cultuurhistorici beven en de analogie naar begin deze eeuw in nazi-Duitsland is snel gemaakt. Wat drijft deze man? Is het slechts het genereren van media-aandacht of zijn de uitspraken die hij tijdens zijn campagne deed conform zijn daadwerkelijke ervaring? Een degelijke analyse van Trumps daadwerkelijke drijfveren lijkt echter te ontbreken. Toch lijkt het essentieel een poging te doen de persoon te begrijpen in wiens handen het lot van de wereld de komende vier jaar ligt. Nu kunnen we niet in zijn hoofd kijken maar laten we vanuit wat observeerbaar is eens een poging wagen.

Narcist Een demagoog, xenofoob, populist en narcist. Vele termen zijn gebruikt om Donald Trump mee aan te duiden. Ik wil hier vertrekken vanuit het narcisme omdat dit naar mijn idee ons wat kan zeggen over hetgeen Trump primair drijft. Sander Thomas, ontwikkelingspsycholoog, schreef een interessant stuk voor de Universiteit van Utrecht. Hij laat zien dat Trump geheel in het plaatje past van de klassieke narcist (i.e., een grandioos zelfbeeld, een opgeblazen ego en constant opzoek naar aandacht en bewondering). Nu hoeven we niet lang te zoeken om Sander Thomas hierin gelijk te geven. We hoeven slechts wat speeches van hem af te gaan. In “I am like, a realy smart person” , of: “I will be the greatest jobs president God ever created” komt zijn grandiose zelfbeeld duidelijk bovendrijven. Als we een narcist beschrijven in het bovengenoemde rijtje eigenschappen lijkt het fenomeen narcisme ook niet meer dan dit rijtje eigenschappen.

Wat belangrijk is om te noemen is dat het tentoonspreiden van het grandioze zelfbeeld als functie heeft om bewonderd te worden. Door over jezelf te pochen hoop je immers dat anderen dit onderstrepen. Maar wat verklaart deze constante behoefte voor bewondering dan? Binnen de psychoanalytische psychologie gaat men er van uit dat de constante behoefte voor bewondering voortkomt uit het moeten verbloemen van een zeer wankel en kwetsbaar zelfbeeld. Iemand die constant bevestigd moet worden, kan dit niet uit zichzelf halen. Sterker nog: zonder de bewondering van de ander breekt er paniek uit. Een narcist is dus primair gedreven op het bedekken van zijn eigen kwetsbare zelfbeeld, want deze is te pijnlijk. Ik moet hierbij vermelden dat dit doorgaans onbewust of automatisch verloopt. Dit mechanisme kent zijn oorspong al vanuit de jeugd, hij weet niet beter.

Hoe moeten we dit zien in het licht van Trump? Even terug naar het rijtje van benoemingen van Trump van zojuist. Trump is een demagoog en populist, ja zeker. Maar beiden hebben als functie het beschermen van een kwetsbaar zelfbeeld en lijken dus niet primair. Het bespelen van een publiek genereert immers de bewondering die nodig is zichzelf te beschermen. En hoe zit het met zijn xenofobische aard? Als er iets te gevaarlijk is voor een narcist is het wel het erkennen van de eigen fouten. Toegeven van de eigen kwetsbaarheden brokkelt immers genadeloos het krampachtig opgebouwde grandioze zelf af. Hetgeen dat rest is alles wat fout is in de wereld toeschrijven aan een ander. Daar past zijn nationalistische, xenofobe retoriek goed in. Het is niet onze fout dat we ons onveilig voelen, maar dat van de Mexicanen en de moslims. Dat deze boodschap zoveel weerklank vindt is dan ook begrijpelijk: voor iedereen is het makkelijker om niet naar zichzelf te hoeven kijken maar de schuld bij de ander te kunnen leggen. Door er in te participeren word jezelf immers ook grootser en blijf je vrij van blaam. Het aantrekkelijke van Trump is dan ook dat hij zijn kiezers geen spiegel voorhoudt (zoals Obama wel probeerde, bijvoorbeeld over het vrije gebruik van wapens) maar hen de mogelijkheid biedt gezamenlijk als groep met de vinger te wijzen. In therapie kom ik mensen tegen met een narcistische structuur en het kan erg verleidelijk zijn om mee te gaan in het beeld grootsheid die geschept wordt: het voelt goed te mogen meedoen in het grootse.

Trump raakt zijn kiezers in hun eigen narcisme. Narcisme kent zogezegd zijn oorsprong in de vroege kindertijd. Vaak gaat het om personen die door hun ouders niet voldoende erkend zijn in wie zij echt zijn en daardoor een diep gemis meedragen: een gezond zelfbeeld kan nooit tot stand komen. Het gaat hier dus expliciet om een emotionele verwaarlozing. Kinderen die bijvoorbeeld wel veel cadeaus krijgen van hun ouders, maar niet op zijn tijd eens op schoot mogen om te vertellen hoe het echt met ze gaat, worden niet écht gezien voor wie ze zijn. Het belangrijkste voor het opbouwen van een stevig vertrouwen in jezelf is de ervaring dat je ouders echt van je houden om wie je bent. Doordat een narcist dus nooit geleerd heeft hoe je echt erkend kan worden, zoekt hij deze erkenning in hetgeen hem wel bekend is. In het geval van Donald Trump zou het dus kunnen dat hij met name aandacht kreeg van zijn ouders als hij maar hard genoeg zijn mond opentrok, prestaties leverde en opschepte of anderen devalueerde en kleineerde. Het opvullen van dit gemis gaat echter nooit werken omdat de verkeerde soort erkenning wordt nagestreefd. Wie zijn hele leven zijn zelfbeeld af laat hangen van de prestaties die hij levert, of de aandacht die hij genereert jaagt het verkeerde na. Hij wordt immers nog steeds niet gezien op emotioneel persoonlijk vlak (wat ook onmogelijk gemaakt wordt doordat hij eigenlijk alleen contact maakt met anderen vanuit zijn grandioze masker). De drang naar verwondering wordt onverzadigbaar. De tragiek van de narcist.

Er dus vanuit gaande dat Trumps drang naar bewondering niet gestild zal worden door de constante drang erkend te worden in zijn grootsheid, kunnen we concluderen dat hij als president primair gedreven zal zijn om zijn krampachtige grandioze zelfbeeld te bevestigen. “Make America great again” wordt dus veeleer “make myself great again” : een door en door egostrelend project. Nu heeft Trump een groep van bewonderaars om zich heen en het zou niet verbazen als hij ook slechts mensen in zijn parlement gaat kiezen die hem bewonderen. Echter houdt dit uiteindelijk nooit stand omdat de realiteit niet kan voldoen aan deze grandiositeit. De realiteit is helaas (of lees: gelukkig) veel genuanceerder dan louter ideaal.

Vanuit dit licht durf ik mij wel te wagen aan enkele voorspellingen. Hij zal vermoedelijk van het voetstuk vallen voor de mensen die hem bewonderen omdat hij zijn beloften niet kan waarmaken. Trump zal hen die hem betwijfelen wegwerken omdat ze te bedreigend zijn voor hem. Of je bewondert hem, of je bent tegen hem (dit hebben we reeds al gezien in de verscheuring van de Republikeinse partij). In een politiek systeem waarin compromissen sluiten een dagelijkse essentie is, wacht ons (en Trump zelf) denk ik een tijd met veel conflict. Hij zal tot het uitersten om zich heen blijven slaan om zijn eigen kwetsbaarheid niet te hoeven voelen.

Ervan uitgaande dat hij tevens de machtigste man op de wereld wordt, is dit toch wel een eng idee.