Het tijdperk van 'Het Gezonde Verstand'

Eigenlijk had ik dit artikel ‘het einde van de rationaliteit’ willen noemen maar daarmee ondergraaf ik mijn eigen analyse. Rationaliteit is de grootste verworvenheid van de Verlichting ontstaan uit de filosofie van Descartes die voor het begrijpen van de werkelijkheid volledig terugviel op de ratio. Deze ratio in combinatie met het verwerven van kennis op basis van empirie heeft de Westerse wereld veel voorspoed gebracht: de industriële revolutie, het internet met daaraan gekoppeld de ICT revolutie en veel diepgaande kennis over het Universum, medische kennis, evolutieleer. Het is de basis van onze Westerse beschaving.

Tot mijn verbazing verscheen er deze week een artikel over een Britse Ukip politicus die met wetenschappers in debat ging over de oorzaak van eb-en-vloed , onder de veelzeggende titel: “The people in this country have had enough of experts”. Betreffende politicus beweert dat de getijden ontstaan door de zon en niet door de maan. Want zijn gezond verstand vertelde hem dat de zon groter was dan de maan en dus moest deze invloed doorslaggevend zijn. Daarmee de wet van zijn landgenoot Newton, dat zwaartekracht met het kwadraat van de afstand kleiner wordt, naar de prullenbak verwijzend. Dit illustreert mijn these: we zijn beland in het tijdperk van het gezonde verstand.

Diëtisten Een ander voorbeeld stond in het NRC van zaterdag , een interview met twee diëtisten van ‘The Green Happiness’ met een achtergrond van orthomoleculaire geneeskunde (= kwakzalverij). De dames onderbouwden hun dieet met de woorden dat ze geen wetenschappers zijn, alleen vertellen ze wat je diep van binnen al wist: kortom gezond verstand. Andere diëtisten  die gewoon hun werk doen analyseerden het menu en kwamen eenvoudig tot de conclusie dat het dieet te weinig calorieën bevat, essentiële vitamines ontbreken (B12 bijvoorbeeld) en naast vele andere gebreken te weinig calcium bevat. Dit laatste is slecht nieuws omdat het leidt tot osteoporose. De voedingswetenschap heeft al lang uitgezocht welke voedingstoffen een gezond dieet in welke hoeveelheid moet bevatten. Hoewel je het best lekker kunt maken er soms iets in zit wat je niet lust.

Vluchtelingen De vluchtelingenproblematiek is met afstand de grootste leverancier van ‘gezond verstand’-redeneringen. Populistische politici zijn erg goed in het opsommen van de logische oplossing: ‘Grenzen Dicht’ (Europees populistisch rechts) of we bouwen een muur (Trump). Iedere wetenschapper met verstand van migratie (Leo Lucassen om er maar één te noemen) weet dat echte oplossingen te vinden zijn in het wegnemen van de oorzaken: beëindigen van conflicten, tegengaan van klimaatverandering waardoor gebieden of uitdrogen of onder water komen te staan en het verkleinen van de welvaartskloof. Dit zijn oplossingen die werken. De ideeën van extreemrechts zorgen alleen voor mensensmokkelaars die met nog inventievere (en gevaarlijkere) methodes voor veel geld vluchtelingen de grens over helpen.

Klimaatverandering Klimaatverandering is nog een goed voorbeeld, al krijgen we tegenwoordig maandelijks een nieuw warmterecord voorgeschoteld toch geloven veel mensen en toonaangevende politici (waaronder Trump, Wilders) niet in de verandering van het klimaat door de mens. Inmiddels is 99% van de klimaatwetenschappers het eens over de conclusies en begint zelfs op internationaal gebied met het akkoord van Parijs in beweging te komen. Toch blijven grote groepen zogenaamde ‘klimaatrealisten’ dit ontkennen, ik denk letterlijk tot het water ze aan de lippen staat. De redenering: klimaatverandering is een natuurlijk proces en één graadje warmer is juist lekker! Of de klimaatrealisten (meestal zelf geen klimaatwetenschapper) bestrijden juist de gehanteerde modellen. De fysica van deze voor de leek moeilijk te doorgronden modellen is universeel en kan zowel de atmosfeer van Venus beschrijven als die van de Aarde.

Evolutieleer Een strijd waarvan ik dacht dat deze tenminste in Europa al gestreden was, is de acceptatie van de evolutieleer. Totdat ik gisteren een artikel in the Scientific American tegenkwam waarin het tegendeel wordt beweerd. Een Servische minister had aangedrongen op een verbod op het onderwijzen van de evolutieleer en veel conservatief christelijken (nee, moslims zijn niet de oorzaak) houden vast aan het bijbels verhaal. In de Verenigde Staten, het toonbeeld van de Westerse beschaving gelooft nog 42% in creationisme. Want het simpele feit dat de mens en chimpasee dezelfde voorouder hadden wil er bij velen niet in. Het narratief van de bijbel dat een god de mens op één of andere manier in elkaar gesleuteld heeft ligt veel meer voor de hand.

Gezond Verstand is mode Zo kan ik nog wel even doorgaan. Over het Brexit referendum waar 88% van de economen een negatief oordeel gaven over een vertrek uit de EU  maar BBC Radio 4 er toch in slaagde om die ene universitaire econoom die het tegendeel beweerde evenveel zendtijd te geven als de naar verhouding 9 anderen die er anders over dachten. Of politici die steevast beweren dat ‘de Islam’ in plaats van de fundamentalistische Islam de oorzaak is van het terrorisme. Het wordt allemaal onweersproken beweerd…

Vooral op social media maar tegenwoordig in toenemende mate ook in de kranten heerst het ‘gezonde verstand’. Wie op social media probeert te nuanceren of met wetenschappelijke ontkrachting van beweringen komt kan rekenen op veel hoon, tegenstand en uiteindelijk een block. Verwonderlijk is dit niet want de hoeveelheid informatie die tegenwoordig op ons af komt valt nauwelijks te bevatten en toch wil iedereen uiteindelijk de wereld begrijpen. Er is domweg geen tijd om alle informatie te doorgronden. De mens wil wonen in een wereld die te bevatten is en wetenschap is vrijwel altijd contra-intuitief. Het ‘gezonde verstand’ is dit niet. Maar het ‘gezonde verstand’ is cultureel bepaald of zoals David Wootton in zijn onvolprezen werk “The invention of Science” stelt:

Wat ‘gezond verstand’ is varieert van cultuur tot cultuur. In de USA getuigt het van ‘gezond verstand’ om een wapen bij je te hebben, in  Groot-Brittannië getuigt het van gezond verstand om de EU te verlaten, in Brussel denkt men daar weer heel anders over. De kennis van wetenschap is voor de exacte wetenschappen universeel en voor de menswetenschappen mondiaal.

Een nieuw herfsttij Aristoteles was de filosoof van het ‘gezonde verstand’. Wanneer hij buiten stond en naar de hemel keek zag hij hoe de hemel om de Aarde draaide. Zijn conclusie: de Aarde is het middelpunt van het heelal. Hij had een klein probleem met de planeten die in helderheid wisselden maar daarvoor vond hij zogenaamde epi-cycli uit. Ptolemeus werkte dit systeem uit tot een wiskundig klokwerk waarmee de positie van de objecten aan de hemel goed voorspeld konden worden. Zo goed dat dit klokwerk in planetaria nog steeds de basis vormt. Toen Copernicus in 1543 met het voorstel kwam om de zon in het middelpunt te zetten werd hij niet geloofd, immers iedereen kon zien dat het anders zat. Tyco Brahe toonde in 1563 onomstotelijk aan dat Copernicus gelijk had. Meer dan 1500 jaar had de mens een verkeerd beeld van onze positie in de ruimte.

De bewegingsleer van Aristoteles ging ervan uit dat er voor een beweging met constante snelheid een kracht nodig is. Logisch toch waarom heeft aan auto anders een motor? Isaac Newton (ja die van de gravitatiekracht die eb-en-vloed veroorzaakt) stelde in zijn Principia Mathematica dat kracht alleen nodig is om een voorwerp te versnellen, om een voorwerp constante snelheid te geven is een kracht niet nodig.

Gebaseerd op het werk van Copernicus, Brahe, Newton en nog vele anderen kunnen we tegenwoordig ruimtevaartuigen laten landen op planeten in ons zonnestelsel en zelfs op kometen. En dankzij Einstein, die terecht de lichtsnelheid als constant veronderstelde weten we onze exacte positie op de aardbol door middel van GPS. Het is keer op keer de wetenschap die onze samenleving vooruitbrengt. Denk eens in hoeveel toegepaste fysica er in een mobiele telefoon zit.

Er ligt daarom een grote verantwoordelijkheid bij de politiek om ‘het gezonde verstand’ te onderzoeken en te toetsen aan de feiten. Er ligt zo mogelijk een nog grotere verantwoordelijkheid bij de wetenschap om deel te nemen aan het maatschappelijk debat en uit te leggen waar de wetenschappelijke visie op de problemen ligt. Tot slot ligt de grootste verantwoordelijkheid bij de burger om ‘het gezond verstand’  en daarmee het eigen gelijk te verlaten en terug te keren naar de ratio. Erken dat mensen die hun leven lang aan één onderwerp werken er meer van weten dan een individu met gezond verstand. Want doen we dit niet dan eindigt de Verlichting en komen we in het herfsttij van de 21e eeuw.