Tekenen van racisme in de Volkskrant, het FD en overal

Houdt het dan nooit op? Deze week was er weer overal racisme. Uit onderzoek blijkt dat bijvoorbeeld op het ministerie van Buitenlandse Zaken - of all places - het racisme welig tiert. Hoe moet het er dan wel niet aan toegaan op Landbouw? Heeft iemand gecheckt of de vlag op het departement daar niet gewoon ondersteboven hangt? Of dat ze bij Defensie op iedere kamer een portret van Poetin aan de muur hebben hangen? 

Bij Buitenlandse Zaken gaat het racisme gepaard met de bekende verkeerde zaken. Gesloten cultuur, sterke hiërarchie, veel mensen uit Leiden, corpsballen. De vaste ingrediënten van de racistische kookpot. Het gaat op het ministerie ook niet om stiekem racisme of om onbewuste zaken. Lees wat er gezegd wordt en je weet: foute boel. Daar gaat geen workshop ‘inleven in de ander’ aan helpen. Daar moet de bezem doorheen. Keihard aanpakken. Op de knieën en fluisteren ‘Sorry meneer Hoekstra….’ O wacht…

Lastiger is het in andere gevallen. Het meeste racisme komt van mensen die zichzelf helemaal niet racistisch vinden. Ze zeggen het er vaak ook bij. “Laat me duidelijk zijn. Ik ben geen racist.” En dan gaat het natuurlijk om iets racistisch. Dat vermoeden hebben ze wellicht zelf ook, anders gebruiken ze die disclaimer niet. Dan denk je, ha gotcha! maar zo simpel is het niet.

Omdat ik, om met een bekende auteur te spreken, denk dat de meeste mensen deugen, ben ik ook bereid te geloven in hun oprechtheid. Ze zijn ervan overtuigd geen racist te zijn, ze willen het ook niet zijn en toch houden ze er racistische gedachten op na.

De Volkskrant trok deze week een cartoon terug van de gevierde Jos Collignon omdat die burgers van Marokkaanse komaf ‘stigmatiseert’. Het was ook een racistisch plaatje. Ik heb sympathie voor Collignon en oordeelde mild toen ik de tekening zag. Niet goed over nagedacht, te snel gemaakt. Ik beken, dat is te mild. In een column van de hoofdredacteur legt Collignon uit:  "De tekening is een grap, waarin ik speel met clichébeelden’, liet hij weten. ‘Geweldig team, die Marokkanen. Ik heb enorm van ze genoten. Maar mag ik ook nog even een grap maken over die gastjes met die scootertjes die twee weken lang de ME overuren hebben laten schrijven?’" Het team van Marokko gelijkstellen met straatrovers want allebei Marokkaans. Het is een schoolvoorbeeld van racisme. De nare ervaring die je hebt met een zwart persoon projecteer je op alle andere zwarte personen.

De vraag zou moeten zijn hoe komt Collignon erbij deze tekening te maken? Hij is van een andere generatie kan ik als excuus bedenken. En twintig jaar geleden, ten tijde van Fortuyn, zou de tekening door de krant als een icoon beschouwd zijn. Wie daar wat van zei werd de mond gesnoerd: censuur! Het gekke is, toen zou Collignon die tekening denk ik nooit gemaakt hebben. Hij was een van de weinige stemmen die het op durfde nemen tegen het dandy racisme van Fortuyn. En nu dit. Je wordt wat je haat, is altijd mijn grote vrees.

Maar het gaat niet om Collignon. De tekening is door de redactie geplaatst. Niemand die aan de alarmbel trok. Het publiek moest de krant er op wijzen. De hoofdredactie kwam wel snel tot inkeer “Deze tekening draagt bij aan het wegzetten van een bevolkingsgroep en dat is in strijd met wat we als krant willen zijn.” En dat van de krant die in het vorig decennium nog pontificaal een stuk plaatste van Wilders waarin die onder meer de beruchte racistische ‘rivers of blood’-speech van Enoch Powell prees. Zouden ze nu waarschijnlijk ook niet meer doen. Dus er is wel vooruitgang, dacht ik in al mijn naïviteit die je nu eenmaal moet koesteren om je optimisme te bewaren.

En toen kwam het FD een dag later met een cartoon van Kaag in een kookpot van kannibalen, een variant op de beruchte racistische strip Kuifje in Afrika. De tekening, die inmiddels is vervangen, ging over het aanbieden van slavernijexcuses in Suriname. Alleen met heel veel goede wil kun je nog bedenken dat het tegenovergestelde bedoeld wordt. Dat de tekening laat zien dat de regering zich nog steeds gedraagt als ten tijde van Kuifje in Afrika. Maar je weet toch ook als tekenaar dat je geen antisemitische karikatuur moet gebruiken om antisemitisme aan de kaak te stellen, noch racistische taal om racisme te verwerpen? Het stuk bij de illustratie laat geen misverstand bestaan over de gevolgen van dit soort plaatjes: “De maatschappelijke betekenis van de steeds bredere herdenking van de afschaffing van de slavernij ligt juist in de pijn die vandaag wordt gevoeld.” De redactie publiceert zo’n zin wel maar snapt ondertussen niets van die pijn, anders sta je zo’n tekening niet toe.

Racisme werd tot voor kort gezien als iets van individuen, slechte mensen die niet deugen. Daarmee kon het ook gebagatelliseerd worden. Maar inmiddels begin het besef door te dringen dat de samenleving is doordesemd van racisme. En je wordt daar als individu mee besmet zonder dat je het door hebt. De vrije wil is een kleiner deel van de mens dan velen menen. De cartoonisten zijn geen racisten in de ouderwetse zin van het woord, ze zijn producten van een samenleving die gestoeld is op racistische ideeën. Daarom maken ze dergelijke tekeningen, vaak met de beste bedoelingen. Dat veranderen is een langdurig proces.

Er is ondertussen een eenvoudige methode om dit soort ongelukken te helpen voorkomen. Leg de cartoon voor aan iemand over wie de tekening gaat. Een redacteur van Marokkaanse of Surinaamse komaf. Vraag wat die er van vindt en beslis dan of je de tekening of tekst nog wil publiceren. Ik kan je verzekeren, na een of twee keer begin je zelfs als oude witte man al beter te begrijpen wat de achterliggende boodschap is en wat die aanricht. Het enige dat je er voor nodig hebt is een diverse redactie. Al is ook zelfs dat nooit een garantie.

cc-foto: Joe Brusky