Taal

Ik zie heel vaak stukken op internet voorbij komen, waarvan ik denk: eigenlijk zou ik daar op moeten reageren, want dat deugt echt van geen kant. Meestal laat ik dat voorbij gaan. Toen las ik dit stuk. Los van het feit dat ik de avond organiseerde waarop de schrijver naar de voorstelling ging, waarover hij zich zo opwindt, hielp het stuk te beseffen waarom we juist meer kunst nodig hebben en minder ongenuanceerde meningen op internet. Sterker nog, het geeft een mooie ingang om iets te zeggen over de waarde van kunst.

Het artikel reageerde op de voorstelling Wat is het nu van Mugmetdegoudentand. Daarin gaat actrice Lineke Rijxman op zoek naar waarom zij als actrice kunst maakt. En waarom ze moeite heeft met oppervlakkigheid op televisie, in de politiek en in het dagelijks leven. Oppervlakkigheid die het steeds moeilijker maakt om het belang van kunst aan de man te brengen. En die een staatssecretaris er toe drijft kunstenaars niet meer te stimuleren te werken naar het beste van hun kunnen, maar naar de wens van zoveel mogelijk publiek. Het gekke is dat we excellentie bij sport juist heel normaal vinden. We willen toch dat Ajax (of welke club ook) zo veel mogelijk wint en zo goed mogelijk sport? De supporters zouden woest worden als er altijd alleen maar publiek-attractief galleryplay gespeeld werd, maar nooit geëxcelleerd, of gewonnen. Dit terzijde.

Na de voorstelling legde Rijxman in een nagesprek uit dat zij niet wil denken in termen van wij tegen zij, of over ‘designerbrildragende VPRO-kijkers met een NRC-abonnement’ versus  ‘a-culturele barbaren.’ Haar engagement komt voort uit oprechte zorgen over de maatschappij. Kunst, zei Rijxman, is er voor iedereen. Maar juist het door de politiek aangezwengelde wij-zij denken, zorgt er voor dat een hoop mensen niet meer beseffen en begrijpen dat kunst er ook voor hen is. Gebruikmakend van diezelfde agressieve en polariserende taal wordt ook op internet regelmatig gesuggereerd dat kunst elitair en moeilijk is, terwijl dat helemaal niet zo is.  Juist door het schrijven van het genoemde artikel toont de auteur aan dat Wat is het nu de spijker op zijn kop slaat als de voorstelling suggereert dat juist oppervlakkigheid in denken en communiceren het grootste gevaar voor de kunst oplevert. En dat staatssecretarissen als Zijlstra daar slechts een uitvloeisel van zijn.

De ironisch en leuk bedoelde, maar feitelijk cynische, beledigende stijl en de kort-door-de-bocht-mentaliteit van het internet geeft juist aan wat in deze tijd van vlot geformuleerde een-dimensionele internetmeningen zowel de kracht als het probleem van kunst is. In tegenstelling tot het internet kan kunst de tijd nemen, standpunten tegenover elkaar af wegen, bevragen wat bekend werd verondersteld in plaats van dat te bevestigen. Kunst kan ongestraft in het wilde weg denken, fouten maken en vervolgens terugkeren op zijn schreden. Het kan onverwachte, impopulaire hoekjes omslaan, onbetreden en moeilijke denkpistes aftasten. Bij al die baaierd aan waardevolle mogelijkheden komt een snelgeschreven internetmening er nogal bekaaid van af. Ik kan het weten, want ik probeer voor mijn werk al die mogelijkheden van kunst elke week in een recensie van 400 woorden te proppen.

Toch worden blogs, internetmeningen en reaguursels inmiddels hoger aangeschreven, meer als van deze tijd gezien dan kunst. Dat heeft voor een groot deel met taal te maken. Zowel met semantische taal als de vormentaal die kunst ook is. Schelden, lollig bedoelde snedigheden, grapjes, one-liners en lekkerbekkende halvewaarheden zijn meteen te begrijpen. Je hoeft er verder niet bij na te denken, het glijdt vanzelf naar binnen. Voor kunst daarentegen moet je de tijd nemen. Je moet het werk leren lezen, als was het een nieuwe taal. En als je die taal eenmaal door hebt, is de volgende stap om de essentie van die taal te begrijpen. Kunst staat nu al twee-nul achter op een vlot geschreven blog. Want dat leren lezen is niet altijd makkelijk, het glijdt niet zomaar naar binnen. Maar het kan daardoor wel veel zorgvuldiger communiceren dan welk vlot geschreven blog dat kan.

Het is precies de reden waarom ik bij een d-t fout bij mijn studenten geen genoegen neem met het argument: ‘Maar u begrijpt toch wat ik bedoel?’ Misschien begrijp ik je wel, maar het is – zowel in het dagelijks leven als in het maatschappelijk debat – van belang juist precies te formuleren wat je bedoelt. Want juist door dat precieze formuleren, maar ook in het zoeken naar precies die formulering die wat je wil zeggen vol in het hart treft, komen we in ons maatschappelijk gesprek voorbij die makkelijk naar binnenglijdende vooroordelen, jij-bakken en dommigheden. Dat begint met zorgvuldig formuleren, ook door de kunstenaar. Als criticus heb ik daarom een broertje dood aan zogenaamd geëngageerd meningentheater of oeverloos gezweef in abstracties. Dat doet Wat is het nu geen van beiden. Juist die voorstelling met platitudes af doen, is een volledige miskenning van wat de voorstelling nu juist probeert te zeggen. En tevens een bewijs dat de voorstelling de waarheid in het hart treft.

Daar komt nog een verschil met internet bij. Een kunstenaar die zijn vragen over de wereld zorgvuldig formuleert, doet dat altijd in de openbaarheid en met open vizier. Dat is nu juist het punt van maatschappelijk debat. Het legt als het ware het geformuleerde standpunt in de openbare arena van het theater, het museum, de galerie, de concertzaal en daagt de aanwezigen uit om daar wat van te vinden. Zeker in het geval van theater staat de kunstenaar en zijn formulering open en bloot op het toneel. Op het internet, verscholen achter een schermpje, is het makkelijk meningen formuleren, omdat je niet echt hoeft te staan voor wat je vindt. Je wordt niet geconfronteerd met de gevolgen van je meningen. De kunstenaar en zeker de acteur wordt dat wel en daar moet je verdomde dapper voor zijn.

Wat is het nu is een moedige poging om een zorgvuldige formulering te vinden van wat nu precies van waarde van kunst is. Daar kunnen ze op internet nog wat van leren.

Dit artikel is eerst verschenen op het weblog van Robbert van Heuven