Staatssecretaris Timmermans: Hoe angst verslagen wordt

Tijdens de conferentie TED Amsterdam hield staatssecretaris voor Europese Zaken Frans Timmersmans (PvdA) vrijdag een bevlogen speech. Hij hield zijn gehoor voor hoe de angst die Nederland en Europa in zijn greep houdt bestreden moet worden. De speech is in het Engels, hieronder een samenvatting in het Nederlands die eerder in NRC Handelsblad verscheen.

Angst kan leuk zijn. Vraag het kapitein Jack Sparrow, die vrolijk in en uit de dood stapt. Of vraag het de twee hyena’s in ‘The Lion King’, die ten volle genieten van de huivering die over hun rug trekt bij de klank van de naam ‘Muphasa’. Vraag het elk jong kind dat wordt meegesleept door de gruwelen van de gebroeders Grimm in hun verhaaltjes voor het slapengaan. H.P. Lovecraft, E.A. Poe, Stephen King of de wat minder geïnspireerde makers van ‘Evil Dead’ I tot X mogen zich allemaal verheugen in de nodige opgewonden aanhangers. Angst is leuk…. Zolang het niet te dicht bij komt. Angst is niet erg, als je een uitweg ziet.

Maar angst kan ook verlammend zijn. Als de uitdaging als onoverkomelijk wordt gezien. Als verandering alleen als verlies wordt opgevat. Als angst politieke handelswaar wordt. In de ogen van hen die menen dat de Europese cultuur en Europese waarden zullen oplossen als een suikerklontje in een kopje thee, vooral door de aanwezigheid van islam in Europa – mensen als Christopher Caldwell, Mark Stein en Bruce Bawer. Uit hun geschriften blijkt hoe angst ons hele zelfvertrouwen kan wegzuigen. Ze gedragen zich als korporaal Jack Jones in ‘Dad’s Army’, die in paniek rondrent en intussen almaar zegt: ‘Geen paniek!’

In onze tijd, in ons werelddeel, moeten we antwoord geven op de fundamentele vraag: willen we kapitein Jack Sparrow of korporaal Jack Jones zijn? Het antwoord op die vraag kan niet wachten, want de uitdagingen waar we voor staan zijn wezenlijk en dringend. De mens zal opnieuw zijn verhouding tot zijn natuurlijke omgeving moeten bepalen. Slagen we, dan zal onze planeet de last weten te dragen van een almaar groeiend aantal mensen dat leeft in welvaart en vrede. Falen we, dan zullen we al onze inspanningen zich richten op de beheersing van rampen – natuurrampen, maar ook rampen door mensenhand.

Het slechte nieuws is dat succes alleen binnen handbereik ligt door herziening van de internationale betrekkingen, de structuur van onze economie, de schaal van ons bestuur, de wijze waarop we ons leven leiden, zowel persoonlijk als mondiaal. Het goede nieuws is dat het wel kán – het is geen technisch maar een politiek probleem. Hoe zwak is onze reactie op deze politieke uitdaging niet geweest! Zelf hebben we ons te lang als korporaal Jack Jones gedragen. Vooral de linkerkant van het politieke spectrum is tekortgeschoten in de omgang met de huidige uitdagingen. We hebben nog steeds te kampen met de gevolgen van het einde van de Europese kloof die tot het einde van een mondiale ideologische tweedeling leidde.

De politiek is verzwakt door een enorm misverstand dat uit deze situatie is voortgevloeid. Nu de ideologische botsing voorbij is, nu mensen zich vrij voelen om hun hoogstpersoonlijke waardenstelsel in te richten, meent de politiek ten onrechte dat waarden er niet meer zo toe doen, dat de politiek zich tot het leveren van goederen en diensten moet beperken, mensen op hun gemak moet stellen, hun dingen uit handen nemen. Daarmee is de politiek iets geworden wat vergelijkbaar is met een callcenter, een onafhankelijke wereld van probleemoplossers, op afstand van de samenleving, die niets wil opleggen en voorzichtige afleiding – en nu en dan ongemak – biedt. Dit moet veranderen.

De verantwoordelijkheid voor onze toekomst ligt bij ons gezamenlijk en bij elke individuele burger. Ze kan niet worden uitbesteed aan een kaste van politici, hoe bekwaam en professioneel ook. Iedereen moet worden verleid zich deze fundamentele vraag te stellen: ‘Wat ga ik er aan doen om een betere wereld te maken?’ En het eenvoudige antwoord: ‘Dan moet je bij het parlement zijn’, is onaanvaardbaar. Als Jack Sparrow ‘Dag beestje’ zegt en in de muil van de Kraken springt, treedt hij zijn angsten tegemoet en doet iets wat tegen onze intuïtie indruist. Dat is precies wat van de huidige samenleving wordt gevraagd. Om iets te ondernemen tegen onze intuïtie in. Willen we slagen, dan zullen we de verscheidenheid in onze samenleving moeten omarmen als mogelijke bron van ongelooflijke kracht, omdat geen mens sterker is dan hij die het zelfvertrouwen heeft om de wereld door andermans ogen te zien.