Robots en de consumentloze economie

Marcel van Dam had het enkele jaren terug over de ‘onrendabelen’, een groep mensen die door beperkingen in hun intellectuele vermogens en persoonlijkheid (durf, ondernemerschap, sociale vaardigheden) niet meer in staat was aan de steeds zwaardere eisen van de arbeidsmarkt te voldoen, en dus gedoemd permanent aan de kant te staan. Uit de projecties van minister Asscher over robotisering en automatisering, valt te verwachten dat deze groep alleen maar groter zal worden.

Waar voorheen nog relatief voldoende escapemogelijkheden bestonden in eenvoudiger administratief, dienstverlenend of nog niet geautomatiseerd productiewerk, lijken ook deze laatste vluchtheuvels voor de minder geprivilegieerden in rap tempo te verdwijnen. Technologische ontwikkeling gaat zo snel dat die een steeds grotere groep reddeloos achter zich laat. Zelfs voor het besturen van vrachtauto’s, routinematige beslistaken, verzorgende werkzaamheden, het plukken van paprika’s of het melken van koeien zijn geen mensen meer nodig. Hier valt niet met verbeterd onderwijs tegenop te boksen.

Uiteraard heeft robotisering voordelen; gevaarlijk en geestdodend werk verdwijnt en consumenten profiteren van efficiencywinst en dalende prijzen. Naast deze directe effecten, dient echter ook de aandacht gericht te worden op een aantal meer structurele veranderingen die deze ontwikkelingen  in gang zetten. Wat zijn deze veranderingen? En wat is hun impact?

Winstmaximalisatie Bedrijven produceren producten en diensten die zij aan andere bedrijven leveren (kapitaalgoederen) en zij leveren producten en diensten aan consumenten. Door het uitgekeerde salaris aan medewerkers, creëert het bedrijfsleven de koopkracht waar ze zelf ook weer van profiteert. De geschiedenis leert dat waar de koopkracht van werknemers stijgt – bijvoorbeeld door productiviteitsstijgingen, minimumlonen, CAO afspraken of sociale uitkeringen – het bedrijfsleven daar altijd van profiteert.

Nu wil dit eenvoudige gegeven niet zeggen, dat commerciële organisaties met liefde geld in de economie pompen; hun focus op hun eigen winstmaximalisatie maakt dat ze optimaal willen profiteren van de aanwezige koopkracht maar tegelijk minimaal willen bijdragen aan de opbouw van die koopkracht; het liefst houden ze loonkosten zo laag mogelijk. Dit klassieke dilemma staat bekend als ‘ The Tragedy of the Commons’ ; wel profiteren van gemeenschappelijke resources maar er niet of minimaal aan bijdragen.

Tot op heden was de kracht van overheden en georganiseerde werknemers (vakbonden) voldoende om hier gepast tegenwicht aan te bieden. Maar er zijn gegronde redenen om aan te nemen dat deze balans fundamenteel door twee, met elkaar samenhangende en elkaar versterkende factoren verstoord dreigt te worden.

De eerste is de genoemde robotisering en automatisering. Indien er geen of onvoldoende vervangende werkgelegenheid ontstaat, zullen de komende decennia ongekende hoeveelheden mensen zonder betaalde baan komen zitten. Dit niet alleen in de domeinen die traditioneel al geplaagd werden door automatisering en mechanisering maar nu ook in de middenklassen en in functies die voorheen vielen onder ‘kenniswerk’.

Een tweede trend is de mondialisering van het bedrijfsleven. De neoliberale golf aan privatiseringen en deregulering hebben de geest uit de fles gehaald en die is er amper meer in terug te krijgen. Er vormen zich private machtsblokken die overheden tegen elkaar uitspelen, hun kapitaal en hoofdkantoren uiterst flexibel en strategisch van land naar land verschuiven en daarmee ongrijpbaar geworden zijn voor nationale wetgeving en nationaal georganiseerde vakbonden. Daar de werknemer ook consument is, heeft hij in die hoedanigheid nog enige zeggenschap over de multinationale corporaties, maar wanneer ook dit wapen hem door de robotisering en daarmee gepaard gaande massale werkeloosheid en daling in koopkracht, uit handen is geslagen let niets de vrije markt meer de consument als irrelevant terzijde te schuiven en zich vrijwel volledig te richten op de productie van kapitaalgoederen – robots die nog meer robots maken – en het bedienen van een kleine elite van superrijken.

Adam Smith en de onzichtbare hand Het gevaar dreigt dat er een autonoom economisch stelsel ontstaat bestaande uit bedrijven en enkele vermogende particulieren; de nachtmerrie van Piketty en de heilloze weg richting de consumentloze economie. Adam Smith had het over de ‘invisible hand’ maar benadrukte ook het belang van ‘moral sentiments’ in het economische leven. Deze laatste zijn de afgelopen decennia zwaar aan erosie onderhevig geweest. Loyaliteit, regionale en nationale worteling, de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de onderneming, duurzaamheid en bestendige vertrouwensrelaties met stakeholders, lijken er amper meer toe te doen. De kredietcrisis, graaiende bankiers en ongebreideld flitskapitalisme hebben laten zien dat we op dit punt niet veel van het internationale bedrijfsleven hoeven verwachten.

Het antwoord moet veeleer gezochte worden in de revitalisering van de krachten die hieraan tegenwicht moeten bieden. We kunnen niet zonder Europa, maar ook op wereldschaal zullen hoognodig afspraken gemaakt moeten worden over de reorganisatie van de financiële sector, de aanpak van belastingparadijzen, internationale arbeidswetgeving en een andere belastingheffing op kapitaal en arbeid. Misschien moeten ook relicten als het basisinkomen weer eens van stal gehaald worden. Hoe dan ook: modernisering (robotisering) en mondialisering moeten zeker niet afgeremd worden, maar dienen wel in goede banen geleid te worden. Dit vereist internationaal gecoördineerde actie en we kunnen het zeker niet overlaten aan de vrije markt. 


Henk Verhoeven schreef ‘Oerganisatie – De evolutie van samenwerking, van molecuul tot multinational’