Rentenierskapitalisme in de woestijn

Zeg je Saoedi-Arabië, dan denk je aan olie, islam en onderdrukking. Bij mijn recente bezoek aan dit desolate woestijnland kwam ik dat ook elke dag tegen, maar ik zag meer. Kroonprins en premier Mohammad bin Salman (MBS) probeert zichtbaar het land open en vrijer te maken. Economische ontwikkelingen op basis van het toekomstplan Vision 2030 veranderen het land echter niet wezenlijk. Het is en blijft een kapitalistisch familiebedrijf.

Het Saoedische koningshuis Al Saud bestuurt het land op basis van olie en islam. De inkomsten uit olieverkoop stellen het koningshuis in staat om rentenierskapitalisme te bedrijven. De overheidsuitgaven zijn gebaseerd op bezit, niet op arbeid. De islam is de staatsgodsdienst en wetgeving is gebaseerd op de Koran en de sharia. Democratie kent het land niet; geen verkiezingen, net zomin als vrijheid van meningsuiting of organisatie. Kritiek op het koningshuis wordt niet geduld en lijfstraffen en de doodstraf vinden op grote schaal plaats, zij het niet meer in het openbaar. Het Al Safat plein in de hoofdstad Ryad waar publiekelijk mensen werden onthoofd, ook wel bekend als het ‘chop chop plein,’ ligt er verlaten bij. Hoewel het land open is voor toeristen, zie ik nauwelijks Europeanen, ook hier in het centrum van Ryad niet. Saoedi-Arabië is nog lang geen doorsnee toeristische bestemming.

Toch is toerisme wel één van de pijlers van de nieuwe economie die MBS nastreeft. Het wordt toeristen tegenwoordig ook gemakkelijk gemaakt. Binnen een kwartier heb je een elektronisch visum, goedkope accommodatie vind je bij Airbnb, autohuur en brandstof kosten een schijntje. Op advies van adviesbureau McKinsey, dat samen met de Boston Consulting Group Vision 2030 opstelde, wil MBS het land minder afhankelijk maken van de olie. Mede door diversificatie groeit de economie, waarbij de particuliere sector sneller toeneemt dan de overheid. Buitenlandse werknemers worden veelal weggestuurd waardoor de werkloosheid onder Saoediërs daalt. Met een beurs van de overheid studeren elk jaar tienduizenden jongeren in het buitenland. Volgens een ondernemer die ik sprak, is de jeugdwerkloosheid sinds het aantreden in 2017 van MBS als kroonprins gedaald van 30 naar 6%. Zijn verwachting is dat de jeugd daarom niet in opstand zal komen tegen het regime.

Van de heilige steden Mekka en Medina is de eerste alleen toegankelijk voor moslims. De pelgrimage naar deze steden moet op basis van Vision 2030 industriële vormen aannemen. Van acht miljoen pelgrims in 2018 zouden dat er dertig miljoen in 2030 moeten zijn. De komst van gelovigen leverde de staatskas dat jaar al ruim tien miljard euro op. In 2030 zal dat een veelvoud zijn. In Medina zie ik in de directe omgeving van de Moskee van de Profeet westerse hotelketens die Europese prijzen rekenen. Mekka zou volgens pelgrims die ik spreek nog veel toeristischer zijn, met tijdens de hadj, de voor moslims verplichte bedevaart, torenhoge prijzen. Mekka is het Lourdes van Saoedi-Arabië. De islam is er een verdienmodel.

In beslotenheid durven vooral jonge mensen zich kritisch uit te laten over het ontbreken van vrijheden in Saoedi-Arabië. In openbare media is dat wel anders. Alle media worden gevolgd door de overheid en hoofdredacteuren worden aangewezen door het ministerie van Cultuur en Informatie. De overheid kan publicaties tegenhouden, maar zoals meestal in autoritaire staten doen journalisten aan zelfcensuur. Zelfs journalisten in het buitenland ontkomen niet aan de lange arm van Riyad zoals de Saoedische journalist en columnist voor The Washington Post Jamal Khashoggi ondervond. In 2018 werd hij in het Saoedi-Arabische consulaat in Istanboel vermoord, zonder twijfel vanwege zijn kritische columns. Die columns zijn nog te vinden op internet en ze zijn kritisch, maar zeker niet ongezouten. Onnodig te zeggen dat kritiek sowieso nooit moord rechtvaardigt.

Saoedi-Arabië is in omvang vijftig keer Nederland en telt tweemaal ons bevolkingsaantal. Het land is vrijwel geheel woestijn en zo’n 85% woont dan ook in de steden. Die steden hebben de vorm van metropolen aangenomen; Riyad voorop met zeven miljoen inwoners, gevolgd door de havenstad Jedda met 3,4 miljoen stedelingen. Om de economie een boost te geven, worden er nieuwe steden gebouwd in vrije economische zones waar minder regels gelden. De King Abdullah Economic City, aan de Rode Zee, zo’n honderd kilometer ten noorden van Jedda, is zo’n nieuwe stad. In 2005 werd begonnen met de aanleg en sindsdien is 185 vierkante kilometer woestijngrond bouwrijp gemaakt voor een stad die één tot twee miljoen mensen kan huisvesten. Ter vergelijking: Amsterdam bestaat voor 165 vierkante kilometer uit bebouwde grond. Dit megalomane woestijnproject lijkt echter te mislukken. Bij mijn bezoek zag ik vooral leegstaande woningen en appartementencomplexen. Formeel worden er geen cijfers vrijgegeven, maar in berichten die ik kan achterhalen lees ik dat er slechts 7000 mensen wonen op deze locatie. Wellicht dat daar over enkele jaren verandering in komt, in de aanloop naar de wereldkampioenschappen voetbal die in 2034 in Saoedi-Arabië worden georganiseerd. Eén van de vijftien stadions die daar voor nodig zijn, zal hier worden aangelegd.

Hoewel King Abdullah Economic City flopt, is MBS een nog ambitieuzer project begonnen. In het noordwesten van het land wordt een nieuwe economische zone Neom aangelegd die groter is dan half Nederland. Neom wordt een staat in de staat met eigen regels die meer vrijheden aan gebruikers en investeerders toestaat. De aanloopkosten belopen 500 miljard euro. Volgens mensenrechtenorganisatie ALQST, die zich specifiek richt op mensenrechten in Saoedi-Arabië, gaat de ontwikkeling van Neom gepaard met illegale onteigening, verdrijving en vervolging van de oorspronkelijke bewoners van de regio. In haar rapport The Dark Side of Neom schetst de organisatie een vernietigend beeld van de toegepaste praktijken en roept ze het betrokken internationale, vooral Amerikaanse en Britse, bedrijfsleven op tot maatschappelijk verantwoord ondernemen.

Saoedi-Arabië is een familiebedrijf dat op autoritaire wijze wordt geleid. In 2018 waren in dat familiebedrijf 3,2 miljoen mensen voor hun inkomen afhankelijk van de overheid, tegenover 1,7 miljoen werknemers in de particuliere sector. Diversificatie van de economie zal die verhouding veranderen en mensen ongetwijfeld kritischer maken tegenover de overheid, lees het koningshuis. Zo schept het Saoedische kapitalisme uiteindelijk zijn eigen doodgravers.