Over schadelijke en heilzame besmetting

‘Waar je mee omgaat word je mee besmet’. Wie had een maand of wat geleden gedacht dat de waarheid van dit oude spreekwoord de hele wereld zo in zijn greep zou krijgen. Ergens in het najaar springt een virus op een wilde-dierenmarkt in een onbekende Chinese stad van een dier op een mens. Een paar maanden later is het sociale en economische leven in vrijwel alle landen wereldwijd in een ongekende diepe crisis geraakt.

De wereld is een dorp geworden. De mondialisering – iedereen is met iedereen verbonden, direct of indirect – voelen we nu letterlijk tot op het bot. Nationale overheden doen allemaal in de grond hetzelfde: proberen de schade binnen de perken te houden. Alles smeekt om een internationale coördinatie via Europa of de WHO. Of, en dat is het vrijwel onmogelijke alternatief, de nationale staten proberen weer ‘op zichzelf’ de problemen op te lossen die weinig of niks met grenzen te maken hebben. Ze zijn elkaars concurrenten geworden op de markt van de beschermingsmiddelen. Er schijnt achter de internationale schermen nu al een discussie te lopen wie de eerste vaccins kan binnenharken zodra die worden vrijgegeven. Zie hier het spanningsveld dat natuurlijk al langer gaande was, maar zich nu door een virus zo scherp toont: mondiaal versus nationaal belang.

Parallel aan dit sociaaleconomische spanningsveld doen zich vrijwel dezelfde mechanismen voor op geestelijk gebied. Op alle mogelijke manieren komen we met elkaars culturele en religieuze tradities en eigenaardigheden in aanraking, waar we onvermijdelijk in zekere zin ook mee ‘besmet’ worden. De Boeddha zit inmiddels in talloze Nederlandse huishoudens en tuinen onthecht te wezen. De ontkerkelijking pakt nu ook het tot voor kort door en door christelijke Amerika aan. En onze serieuze media besteden doorgaans respectvol aandacht aan de Ramadan, de vastenmaand van de moslims, om zomaar een paar voorbeelden te noemen. Waar je mee omgaat, daar word je immers mee besmet.

De tegenreactie op religieus gebied, analoog aan het opnieuw opkomende nationalisme, is die van de terugtrekking op de fundamenten van de eigen beleden waarheid van weleer. Alle godsdiensten maken momenteel deze beweging van fundamentalisering. Niet zelden wordt een warm bondgenootschap gesloten met het nationale belang. Een sterk aangezet religieus nationalisme verschaft immers identiteit en houvast, vaak ten koste van andere identiteiten die een land rijk is. Begrijpelijk vanuit de angst datgene te verliezen wat als geestelijke grond onder de voeten ervaren wordt. Maar met de indrukwekkende herdenkingen van 75 jaar vrijheid van begin mei in de rug, herinneren we ons zo pijnlijk de uitwassen ervan.

De vraag is actueler dan ooit: welk toekomstperspectief hebben wij voor ogen als leidraad voor ons doen en laten bij alle belangrijke grote vraagstukken die om een oplossing smeken? Ik geloof in de diep-geestelijke betekenis van de wijsheid over de onvermijdelijkheid en ook wenselijkheid van de ‘besmetting’: “Wie met wijzen omgaat, wordt zelf wijs. Wie met dwazen verkeert, is er ellendig aan toe” (Spreuken 13:20). Dat is uiteraard geen tot mislukken gedoemde poging om een soort potpourri van religieuze waarheden te gaan samenstellen. Maar het is een pleidooi voor een principiële openheid dat juist deze diepe crisis ons dichterbij de traditie, en dus bezieling, van de ander met wie we nu dus verbonden zijn geraakt kan en zal brengen.

Nationalisme en religieuze fundamentalisering proberen te redden wat al lang niet meer te redden valt. We zijn door de moderne ontwikkelingen eenvoudigweg wereldwijd met elkaar vervlochten geraakt. Voor onze bezieling is niet de vraag naar de verschillen in de geloofsvoorstellingen en de dogma’s doorslaggevend. Wel het ‘in de geest’ ervaren besef dat we in een niet meer te ontlopen verbondenheid met alles en iedereen voor dezelfde verantwoordelijkheid staan. We zullen deze aarde ‘in godsnaam’ zo moeten beheren dat er een nieuwe wereld lonkt waar de zorg voor onze kostbare kwetsbaarheid – voor mens, dier en klimaat – het gezamenlijk gedragen en gezamenlijk vormgegeven doel is.