Oorlog, voetbal en de spelende mens

We kennen allemaal de beruchte uitspraak van oud-bondscoach Rinus Michels, voetbal is oorlog. Hij bedoelde het als metafoor, maar de waarheid is dat oorlog en voetbal inderdaad een gemeenschappelijke voorouder hebben. Ook al zijn de twee ernstig uit elkaar gegroeid.

Johan Huizinga, de grootste historicus en denker die Nederland ooit heeft voortgebracht, schreef in zijn magnum opus “ Homo Ludens: Proeve Ener Bepaling Van Het Spelelement Der Cultuur ” dat alle aspecten van onze cultuur ooit ontstaan zijn in en door spel. Dit geldt voor zowel voor de “vrijetijdsaspecten” als voor de meest serieuze aspecten van onze samenleving: rechtspraak, godsdienst, wetenschap, kunst, literatuur, filosofie, en: oorlog.

Huizinga heeft het vooral over de manier waarop oorlog werd gevoerd in de archaïsche samenleving, waarbij divinatie en het streven naar een eindoordeel in een conflict een grote rol speelde. Maar dit geldt ook in hoge mate voor de manier waarop in Europa oorlog werd gevoerd vóór 1914. In de ‘klassieke’ krijgskunst werden regels in acht genomen, waarbij eer en respect in man-tegen-man-gevechten hoog in het vaandel stonden.

In de Eerste Wereldoorlog sneuvelden deze regels, en werd er voor het eerst ‘vuil’ gevochten. Nieuwe wapens als mosterdgas, massaslachtingen door mitrailleurs, en wreedheden om het moreel van de tegenstander te doen kelderen, waren ineens praktijk geworden.

In niet toevallig dezelfde periode ontwikkelde het voetbal zich juist in tegengestelde richting. Voorheen was voetbal een hard spel, met veel minder regels dan nu om de spelers te beschermen tegen letsel. Ook konden de regels verschillen van land tot land. Maar in 1904 werd de FIFA opgericht, en de regels van het internationale voetbal werden geïnstitutionaliseerd. In de jaren erna werden voor het eerst toernooien georganiseerd waarin landen de krachten konden meten op het veld (in plaats van op het slagveld), en in 1928 begonnen de voorbereidingen voor het eerste WK voetbal, dat twee jaar later in Uruguay zou plaatsvinden.

Nu, tijdens het WK voetbal 2014, zien we waar de institutionalisering van het voetbal toe heeft geleid: een sporttoernooi, maar met steeds serieuzere belangen: economisch (sponsors), diplomatiek ( Timmermans ), en politiek ( Nigeria ). Tegelijkertijd heeft oorlog zich nog verder verwijderd van eerlijke regels, met de opkomst van het internationale terrorisme. Gerichte aanslagen op burgers is waar dit toe heeft geleid. Het is dan waarschijnlijk ook vooral “wishful thinking” geweest van Huizinga, om het spelelement in oorlog te benadrukken. Huizinga schreef Homo Ludens in 1938 tussen twee wereldoorlogen in. Oorlog uitbannen lijkt dan misschien niet realistisch, maar ook dit aspect van onze cultuur heeft spelregels nodig.