Naar een ander denken

We bevinden ons, soms zonder het te beseffen, in een cultuuromslag.  Een omslag, waarin we weer met de neus gedrukt worden op de vraag wie we eigenlijk zijn als mens. Een cultuuromslag, waarin we ook oude pijnlijke energie opschonen , waarbij er soms tevens oude lijken uit de kast komen, zoals machtsmisbruik, ook naar jonge mensen toe. Een opschonen van ‘oude energie’, met soms een tijdelijke ‘terugslag’. Onder meer dat we een sterk ‘Ik’-bewustzijn zien terugkomen, zoals nu soms in de vluchtelingencrisis. Ik denk aan het gebruik van geweld om maar in het eigen dorp een AZC te blokkeren.

Maar waar anderzijds zich toch ook een ‘Wij’-energie manifesteert van creatieve empathie, waarbij vooral de vele wijkacties van jongeren opvallen. Ook dat het Jeugdjournaal in haar berichtgeving hierover een positievere energie blijkt uit te stralen dan het NOS-journaal. Hoe dit ook zij, ‘we leven’ volgens prinses Irene ‘in een tijdperk, dat ons uitdaagt nieuwe technische maar ook spirituele wegen te ontdekken om ons meer in harmonie te brengen met de natuur en met ons innerlijk’. Ze zei dat in een lezing in Amsterdam eind 2015 en bedoelde dat niet alleen ecologisch. Er is immers een klacht dat de moderne mens een gevoel van vervreemding, geen echt contact met het Universum, met zichzelf en/of met zijn/haar binnenste heeft en daardoor vaak eenzaam is. Een uitdaging volgens Irene? Zeker, maar de omslag naar nieuwe wegen is ook al gaande.

Ik constateer als socioloog, met vele anderen, een omslag van dualiteits- naar eenheidsbewustzijn. Je kunt ook zeggen naar oneness , – de naam van de nu snelst groeiende internationale en ook in Nederland actieve beweging – waarbij in wezen ‘onze emoties niet van mij of jou, maar van de hele mensheid zijn’. Een omslag, waarbij het goed is te relativeren dat in de woorden van de Amerikaanse theoloog Stanley Hauer ‘de macht van het (burgerlijk) christendom voorbij is’( Trouw 14-2). Ooit hadden ‘eenzame profeten het moeilijk’ zegt Kariem Maas, er aan toe voegend, dat nu ‘over de hele wereld het goddelijk bewustzijn aan het licht komt’ (in: De Soefi gedachte , maart 2016, 21).

Onderzoekingen geven hoe dan ook blijk van een zekere shift 1) van kerkelijkheid naar authentieke religie, 2) van religie naar spiritualiteit, 3) van dogma’s naar bewustzijn, 4) van instituut en dogma’s naar waarden, van 5) een verstandelijk geloof naar innerlijke ervaring , een shift met 6) nu als kader het proces van individualisering , dat ook nadelen heeft, maar waardoor de persoonlijke beleving van verbinding en voorts verruiming van bewustzijn niettemin meer kansen lijken te krijgen. Voorts is er, de crisis of terugslag in de Arabische Lente ten spijt, tevens voorzichtig een shift van 7) rationalisme en afstandelijkheid naar een meer liefdevol of warmer met elkaar omgaan en er mee samenhangend 8) van een focus op uiterlijkheid naar meer nadruk op innerlijkheid. En tenslotte 9) van sterk met de ander bezig zijn via oordelen en veroordelen naar een meer gericht zijn op de eigen innerlijke groei, inclusief de heling van de schaduwen in zichzelf. Alle indicaties, naar het lijkt, dat we meer en meer gaan inzien dat het in het leven gaat om een persoonlijke weg van verandering, van het oude naar ons nieuwe levensverhaal. Heetten we niet ooit ‘mensen van de weg’?

Spirituele revolutie en/of renaissance? Deze bewustzijnsomslag naar een meer vanuit het hart leven is nog geen mainstream. Zeker niet in landen met een islamitische meerderheid, hoewel in enkele van die landen ook ‘een voorzichtige tendens naar meer openheid te constateren is, zelfs richting andere vormen van spiritualiteit’(Heleen Murre-van den Berg, directeur van het instituut voor Oosters Christendom aan de Radboud Universiteit, CW 19-2-16). Geen mainstraim dus, maar niettemin een niet onbelangrijke, zij het vaak miskende, onderstroom. De Britse socioloog Paul Heelas spreekt zelfs van een spirituele revolutie. Evenals Marianne Williamson, die een grote invloed op Mandela had, ook in diens gevleugelde woord ‘Dat onze grote kracht juist onze grote angst is’. Van deze Marianne, die overal in de VS lezingen houdt en het een na het andere boek schrijft, is het citaat: ’Er raast een spirituele renaissance over de wereld. Een revolutie in de manier waarop we denken. De meeste mensen voelen het, sommigen maken het belachelijk, velen omarmen het en niemand kan het tot stilstand brengen’.

Grote honger volgens de Bosjesmannen Zitten wij, evenals ruim 2000 jaar terug, nu aan de vooravond van een nieuwe tijdperk? Interessant is dat Rutger Bregman in zijn boek ‘De geschiedenis van de vooruitgang’ aangeeft dat we momenteel tweeledig in een zingevingsimpasse zitten. Lange tijd was het moderne vooruitgangsgeloof ‘het zingevend motief geworden na het verval van de christelijke levensoriëntatie’, volgens hem. Maar dat, zo vervolgt hij, dit moderne vooruitgangsgeloof nu ook haar utopische kracht verliest en plaats maakt voor een nihilistische wereldbeeld. Als dit zo is en bij velen vervreemding en identiteitscrises toch nog troef zijn, er tevens symptomen zijn van een ‘opmars van disruptieve politiek’ (Jouke de Vries, De Volkskrant, 18-2), dan lijkt het een blessing in disguise, dat er nu, zoals Joep de Hart en Manuela Kalsky ook aangeven, een nieuwe positieve onderstroom gaande is. Een onderstroom, die als een soort Derde Weg het ontstane gat van zingeving kan vullen en mensen ook kan helpen weer contact met zichzelf te krijgen. Of in de woorden van de Bosjesmannen in Botswana, waar ik veel onderzoek deed, ‘de grote honger’ te stillen. De ‘kleine honger’ was die van de maag en de ‘grote honger ‘ die van de zingeving volgens hen.

De evolutie die bij Darwin gericht was op ‘ontwikkeling in complexiteit van het fysieke en/of het materiele’ krijgt hierdoor nu een breder accent. Waardoor we bewustzijnsverruiming of je gevoelens en gedachten naar een hoger niveau brengen ook als evolutie kunnen gaan zien. Niet alleen individueel maar ook voor de mensheid als geheel. Steven Pinker onderzocht zo in het kader van zijn Harvard-werk oorlogen en geweld vanaf de middeleeuwen, waarin hij ook het aantal moorden in steden vanaf die tijd op een rijtje zette. Met als opmerkelijke conclusie dat er sprake is van een gestage afname van geweld en gewelds-denken. Ook in het aantal stadsmoorden per jaar is dat te zien. Hij stelt zelfs dat we, de perikelen in het Midden Oosten ten spijt, ‘vandaag in de meest vreedzame tijd ooit leven’. Dat mensen wel eens somber worden van deze tijd, begrijp ik. De terugslag in de door velen verwelkomde Arabische Lente liegt er niet om. Maar als we in de cultuuromslag van nu ontwikkelingen gaan zien in het licht van een (gestage) voortgaande evolutie, ook qua bewustzijnsverruiming, lijkt er minder reden voor negativisme.