Moerdijk valt ten prooi aan langzaam geweld

Stel je voor: je woont er al vanaf je geboorte. Je zus en je ouders wonen er ook, evenals enkele andere familieleden. Je opa en oma hebben er gewoond en liggen er begraven. Het dorp kent hechte familiebanden. Het is geen willekeurige verzameling huizen, maar een organisch gegroeide gemeenschap die veel heeft meegemaakt. Hier werden kinderen geboren, hier trouwden mensen tot de dood hen scheidde, hier deelden bewoners lief en leed. Het is een gemeenschap met een geschiedenis, met een eigen identiteit.

En nu wordt dat dorp slachtoffer van modernisering. Het staat op het punt te worden vernietigd. De dorpsbewoners vallen ten prooi aan slow violence. De Moerdijkers moeten wijken voor de industrie, voor het zogenaamde ‘algemeen belang’. In hoeverre kunnen zij zich verweren tegen de economische belangen van grote bedrijven? Zeker is in ieder geval dat het niet in hun belang is dat zij op termijn elders een nieuw leven moeten opbouwen.

Schrijver Rob Nixon zou wat de Moerdijkers overkomt zien als een vorm van slow violence. In Slow Violence and the Environmentalism of the Poor (2011) beschrijft hij hoe arme, kwetsbare of politiek zwakke gemeenschappen langzaam worden geschaad door processen zoals industriële expansie, vervuiling, onteigening van land, toxische uitstoot of economische marginalisering. Die schade is niet spectaculair of onmiddellijk, maar strekt zich uit over jaren of decennia: de gezondheid verslechtert, de leefomgeving wordt aangetast, sociale structuren vallen uiteen en uiteindelijk moet een gemeenschap wijken. Zoals in Moerdijk.

Blijkbaar zijn de bewoners niet in staat zich succesvol te verzetten tegen de oprukkende multinationals. Ook kunnen ze niet rekenen op steun van de gemeenteraad. Toen de burgemeester – zelf geen Moerdijker – meedeelde dat de dorpsbewoners weg moeten, was naar verluidt geen enkel raadslid aanwezig. In december moet de gemeenteraad besluiten of zij achter het plan staat. De kans dat de raad tegen zal stemmen, is klein: de leden zullen niet opgewassen zijn tegen de druk die op hen wordt uitgeoefend. Wat als het dorp Wassenaar of Blaricum had geheten? Is er een verband tussen het sociaaleconomische peil van Moerdijk en de mate van inspraak bij zulke ingrijpende besluiten? In hoeverre zijn de bewoners mondig en daadwerkelijk gerepresenteerd in de gemeenteraad?

Al in 2013 verdiepte Ed Nijpels (VVD) zich in de toekomst van Moerdijk (Havenstrategie Moerdijk 2030). Hij concludeerde dat de leefbaarheid van het dorp verslechterde door de uitbreiding van industriële activiteiten in het gebied. Volgens hem was het onrealistisch om het dorp te behouden én de industrie te laten groeien. Hij pleitte dan ook voor een principiële keuze: de industrie laten groeien ten koste van het dorp, of de groei begrenzen. Nijpels vond dat bij verdere expansie ‘de kosten en de baten’ met relevante stakeholders, dus ook de bewoners, besproken moesten worden. Hij pleitte voor ingrijpende maatregelen om de negatieve gevolgen van de industrie te verzachten, zoals een geluidswal. Hij zag de leefbaarheid in Moerdijk als een structureel probleem en waarschuwde dat de ambitieuze uitbreidingsplannen van haven en industrie grote nadelige gevolgen zouden hebben.

Hij riep daarom op tot een principiële keuze: óf inzetten op economische groei met forse overlast en risico’s, óf de leefbaarheid serieus beschermen. De twee volledig combineren leek volgens hem nauwelijks haalbaar zonder duidelijke garanties voor inwoners. Er kwam een zogenoemde Moerdijkregeling waarmee bewoners hun woning konden verkopen tegen 95 procent van de marktwaarde, als gevolg van de industriële ontwikkeling. Nijpels pleitte voor een fundamentele discussie over de toekomst van het dorp. En nu is de kogel door de kerk: mensen zijn minder belangrijk dan de economie. Het dorp moet verdwijnen.

Wanneer een gemeenschap moet wijken of terrein verliest doordat industrie wordt uitgebreid, past dat precies in Nixons concept: “Slow violence is violence that occurs gradually and out of sight, a violence of delayed destruction.” De gemeenschap van Moerdijk wordt niet in één klap vernietigd, maar langzaam uitgehold door een combinatie van economische, ecologische en politieke druk. Naast slow violence gebruikt Nixon ook het concept environmental sacrifice zones: gebieden die worden opgeofferd voor economische belangen. Het langzame geweld strekt zich uit over generaties. Juist door dat trage karakter is er weinig media-aandacht; het blijft buiten beeld. Pas wanneer het besluit valt dat Moerdijk wordt opgeheven, is er een korte opleving in de pers.

Het zijn vooral arme en gemarginaliseerde gemeenschappen die door dit langzame geweld worden getroffen. Andere auteurs spreken ook wel van ‘infrastructureel geweld’. Denk bijvoorbeeld ook aan de omgeving van Tatasteel of Noordoost-Groningen.

Nu Rob Jetten heeft aangekondigd tien nieuwe steden te willen bouwen, zal hij ook ruimte moeten maken voor Nieuw-Moerdijk. Kijkend op Google Maps blijkt dat er ruim voldoende plaats is om het dorp vijf tot tien kilometer oostwaarts te reconstrueren. Onbebouwde landerijen zijn er in overvloed. Misschien wordt het wel een stad: Jetten-Moerdijk…