Joop

MANGO, Benetton en de horror van Rana Plaza

  •    •  
07-04-2018
  •  
leestijd 5 minuten
  •  
175 keer bekeken
  •  
image1
Op 24 april is het vijf jaar geleden dat de Rana Plaza-ramp plaatsvond, die grote impact zou hebben op de veiligheid in de kledingindustrie.
Deze maand, op 24 april om precies te zijn, is het vijf jaar geleden dat het bekende ‘Rana Plaza’ gebouw in Savar, vlak bij Dhaka, in Bangladesh instortte. Het gebouw had elf etages: acht omhoog en nog drie onder de grond en huisvestte verschillende kledingfabrieken. Er kwamen 1138 mensen om en honderden mensen raakten gewond. Sommige van de slachtoffers zullen voor altijd gehandicapt blijven. Dit betekent in een land als Bangladesh een leven lang extreme armoede.
Maar hoe vreselijk afschuwelijk ook. Deze ramp bracht ook iets goeds teweeg. Voor het eerst ontstond er meer dan ooit daarvoor een bewustzijn binnen de kledingindustrie dat het ánders moest. Er werd voor het eerst op écht grote schaal gesproken over veiligheid in textielfabrieken.
De basisvoorwaarden van waar een veilige fabriek aan moest voldoen werden opgetekend in het ‘ Bangladesh akkoord ‘, Een bindende afspraak tussen kledinglabels en ngo’s zoals de Nederlandse stichting Schone kleren campagne. Labels die het akkoord tekenden moesten zich in Bangladesh houden aan de veiligheidsafspraken in dit akkoord. Een goede zaak dus.
Ik moest hier vanmorgen aan denken doordat ik een tentoonstelling voorbereid die volgende week opent bij TORCHGallery  in Amsterdam. Ik laat daar een serie relikwieën zien uit kunstprojecten van de afgelopen 20 jaar. Een van die relikwieën bestaat uit een serie van zeven menselijke botten van slachtoffers van deze ramp. Ik heb ze ingelijst samen met de labels van een aantal kledingmerken die ik tussen deze botten vond een jaar na de Rana Plaza-ramp, op de grond waar het gebouw was ingestort.
Nogal luguber, ja. Dat vind ik zelf ook.
Maar ik had een hele goede reden om deze botten mee naar Nederland te nemen. Zoals gezegd was ik een jaar na de Rana Plaza-ramp in Bangladesh. Ik werkte daar aan een project ‘SAVE THE WORLD’ wat ik toonde in het Humanity House in Den Haag. Hiervoor bezocht ik de rampplek meerdere malen en maakte en plaatste ik uiteindelijk een grafsteen voor de slachtoffers. De film die ik daarover maakte is hier te zien.
Die rampplek was op dat moment afgezet met hekken, maar je kon door een gat kruipen om te kijken hoe de boel ervoor stond. Niet best, concludeerde ik. Om te beginnen liepen er allemaal mensen, soms huilend, met bordjes en foto’s van hun nabestaanden in de handen. Deze mensen waren hier om te rouwen en ze hoopten op aandacht voor de situatie. En hulp. Sommigen waren zelf slachtoffer en gehandicapt, anderen verloren familieleden wiens lichamen nooit onder het puin vandaan waren gekomen. De overheid had namelijk drie weken na de ramp besloten dat er toch geen overlevenden meer waren en heeft toen opdracht gegeven de grootste brokstukken af te voeren. Dat wat over was gebleven aanschouwde ik hier: een grote lap grond bezaaid met puin, resten textiel, onderdelen, kledinglabels, radeloze mensen en… de resten van ongeveer 400 lichamen die nooit geborgen waren.
Dat laatste, dat die resten daar deels zichtbaar lagen, dat had ik eerst niet door. Totdat ik ergens een botje vond en me afvroeg of het menselijk was. Iets wat ik op dat moment nog niet durfde te geloven. Voor de zekerheid hield ik mijn vondst voor me. Maar mijn vermoeden bleek al gauw te kloppen. Niet lang daarna begonnen mensen naar me toe te komen en duwden ze me de gevonden resten van dode slachtoffers in mijn handen: “Please take this with you. The world must know.”
Wanneer mensen in al hun ellende, hun familieleden verloren en in armoede je smeken om alsjeblieft de resten van hun geliefden mee te nemen omdat de wereld moet weten wat daar gaande is, dan is nee geen optie. Weigeren zou dan misdadig zijn. Dus ik nam de botten mee. Samen met een tas verzameld textiel, labels van kledingmerken en nog wat spullen die ik vond op dit massagraf.
Een merk waarvan ik heel veel labels vond is MANGO. Het zal je dan ook niet verbazen dat wat mij betreft dit merk vanaf dat moment evil was. Maar dit werd nog erger toen ik hoorde dat MANGO heel lang weigerde om enige compensatie te betalen voor de slachtoffers. Samen met het bekende merk Benetton hebben ze eindeloos ( ruim twee jaar ) gewacht met het uitkeren van een compensatiebedrag. Het verschil is echter dat MANGO maar een schijntje betaalde (minder dan een ton in dollars) en Benetton nog met een ietsje serieuzer bedrag kwam. Maar nog erger is dat MANGO weigerde het besloten Bangladesh-akkoord te tekenen. Ze wilden dus geen afspraken maken om er voor te zorgen dat textielarbeiders in Bangladesh veilig konden werken.
mango.ranaplaza
Dit weigeren duurde tot begin dit jaar. Bijna vijf jaar hebben organisaties als stichting Schone kleren campagne dus moeten lobbyen om MANGO zo ver te krijgen. Een kritisch mens zou zich gaan afvragen waarom dan nu ineens wel?
Ik ben zo’n kritisch mens en ik durf het wel voor u op te schrijven. Zoals gezegd: op 24 april is het vijf jaar geleden dat deze ramp plaatsvond. En juist omdat de impact op de veiligheid in de kledingindustrie (in Bangladesh!) zo groot is zal er ongetwijfeld veel aandacht worden besteed in de media. Er zal worden teruggeblikt: vijf jaar na de ramp, hoe staat het er nu voor? MANGO kan het zich simpelweg niet veroorloven om dan dat ene label te zijn dat weigerde een veiligheidsakkoord te tekenen.
Dit heet greenwashing. Meedoen en het akkoord tekenen is goedkoper (rendabeler) dan de weigeraar zijn, vijf jaar na zo’n ramp.
Wat overigens nog los staat van de volgende constructie: (ik weet niet of MANGO dit doet, maar ze zouden niet de eerste zijn) het akkoord geldt voor Bangladesh. Met andere woorden, in Bangladesh moet een label dat heeft getekend voldoen aan veiligheidseisen. Maar dat geldt niet in landen als India of Myanmar bijvoorbeeld. Waar je prima kunt produceren zonder je al te veel bezig te houden met veilige branduitgangen etcetera.
Er is dus heus veel gewonnen. En je moet zeker aandacht geven aan alle positieve ontwikkelingen. Maar er moet nog heel erg veel gebeuren voor je van een schone kledingindustrie kan spreken.
Overigens, dat moet ook gezegd, heb ik geen labels van Benetton gevonden op de rampplek van Rana Plaza. Iets wat opmerkelijk is omdat ik echt goed gezocht heb en van getuigen heb gehoord dat die labels direct na de ramp wel overal lagen. Wat ik vermoed is dat Benetton zelf mensen heeft gestuurd om hun eigen labels daar weg te halen. ‘Greenwashing’ is hier, alweer, de juiste term. Je zou, als dit inderdaad is gebeurd, kunnen stellen dat Benetton iets betere imago-experts in dienst heeft dan MANGO. Verder zijn ze net zo evil en vergelijkbaar met een Primark.
Delen:

Praat mee

Heb je een vraag, suggestie of wil je gewoon iets kwijt? Dat kan hier. Lees onze spelregels.

avatar

Reacties (32)

Hiltermann
Hiltermann18 apr. 2018 - 21:47

De reactie van Bart Derks wil ik graag herhalen. Zijn postje geeft exact weer hoe ik over de wijze waarop Tinkebell aandacht vraagt voor de ramp in Bangladesh. " @tinkebell wellicht dat slachtoffers je die botten geven, maar ik kan me moeilijk voorstellen dat zoiets in welke cultuur dan ook gebruikelijk is. Hier is dat zeker niet het geval en wordt een kunstwerk van slachtofferbotten veel als een zieke vorm van provocatie gezien. Die ramp was erg genoeg, velen zijn er door wakkergeschud. Je text is, ondanks dat ik het meeste er al van wist, best wetenswaardig, maar verliest haast alle waarde door het zwaar provocerende karakter van je “kunstwerk”. Persoonlijk had ik ook meer zoiets van “daar heb je provocerende Tinkerbell weer” als dat het me wederom bij die afschuwelijke ramp deed stilstaan. Wat is nu het meest belangrijke, dat je mensen provoceert, of dat ze stil staan bij wat ze kopen en hoe het in de winkel is beland? " Er is een begin gemaakt met consumenten te informeren over misstanden in landen waar kleding gemaakt wordt die in ons wereld deel voor lage prijzen te koop wordt aangeboden. Verbeteringen van de werkomstandigheden in de kledingindustrie zullen alleen tot stand komen wanneer consumenten hun koopgedrag veranderen.

José
José17 apr. 2018 - 9:41

Een reportage over 5 jaar na de ramp in Rana Plaza in Bangladesh. Zeer lezenswaardig! https://www.mo.be/reportage/vijf-jaar-na-rana-plaza-zijn-textielarbeiders-niet-veiliger

Daniel van Dijk
Daniel van Dijk11 apr. 2018 - 13:16

Een goede en moedige actie zoals gebruikelijk, Tinkebell! Scherp en vooruitziend dat je de MANGO-case verder hebt uitgepluisd, goede kans dat dat hypocriete hoogstandje in de 'herdenking' van 24 april anders over het hoofd zou worden gezien. Misschien mogelijkheden voor een column in de Volkskrant/NRC oid? Wat de kritiek op je kunstwerk betreft: er is geen groter teken van respect voor de overledenen en nabestaanden dan de misstanden binnen de kledingindustrie, de daders en de consequenties hiervan aan te tonen. Als dit kunstwerk en je film mensen weer een beetje meer wakker schudden, dan heb je weer iets fantastisch gedaan.

2 Reacties
simpson_jr
simpson_jr12 apr. 2018 - 19:07

Ik denk niet dat iemand er een probleem mee heeft dat de wantoestanden in de kledingindustrie aangetoond worden, de manier waarop da's iets anders.

Daniel van Dijk
Daniel van Dijk13 apr. 2018 - 8:27

Overlevenden/nabestaanden vroegen haar letterlijk lichamelijke resten van overledenen mee te nemen om in het Weten te laten zien hoe afgrijselijk de situatie daar is. Klagen dat het kunstwerk niet 'gepast' is, is oogkleppen opdoen en wegkijken van het echte probleem. Weet je wat pas écht respectloos is? Weten welke merken hiervoor medeverantwoordelijk zijn en doodleuk bij die merken blijven kopen. Laat H&M, Zara, Primark en al die andere slavenloonfaciliterende multinationals voortaan links liggen en koop verantwoorde kleding, dán pas ben je 'respectvol' bezig (hier is een lijst met tamelijk verantwoorde merken: https://www.fairwear.org/brands/). Zolang dit soort mensonterende arbeidsomstandigheden blijven voortbestaan is iedere actie die dit soort misstanden effectief aan de kaak stelt en verantwoordelijke bedrijven aan de schandpaal nagelt welkom.

Katwezel
Katwezel8 apr. 2018 - 12:13

Wat is de oplossing? Welke kledingmerken kunnen we nog wel kopen? Ik heb het idee dat de meeste grote merken even hypocriet zijn; geld uitgeven aan imagoverbetering maar ondertussen inderdaad zaken in de doofpot stoppen. Kleinere merken hebben daarentegen zelf meestal niet veel benul van waar hun kleding vandaan komt weet ik uit eigen ervaring; ze tekenen een contract met een producent in China of Bangladesh, die het weer verder uitbesteedt, en dan is de controle weg. Zo weet ik uit eigen ervaring, mij verteld door Chinese ondernemers uit die industrie, dat sommige basic kledin dat een label "Made in China" heeft, eigenlijk uit Noord-Korea komt. Wordt daar gemaakt in god weet wat voor omstandigheden, gaat de grens over, en krijgt daar nog een labeltje.

4 Reacties
LaBou
LaBou 8 apr. 2018 - 16:49

"Zo weet ik uit eigen ervaring, mij verteld door Chinese ondernemers uit die industrie, ..." Dat is geen eigen ervaring, dat is van horen zeggen. Maar ik geef toe dat het daardoor niet minder erg wordt.

Hank Nozemans
Hank Nozemans8 apr. 2018 - 17:21

Ik heb gewerkt bij een merk met een omzet van boven de miljard, een redelijk grote speler. Voor deze merken is het ook zeer moeilijk om te controleren of een leverancier orders uitbesteedt aan malafide bedrijfjes. Het is ook zeer moeilijk te controleren of je producent niet stiekem je kleding kopieert om het illegaal te verkopen. Ik heb beide meegemaakt, we kwamen er bij toeval achter. Zo'n leverancier laat je vervolgens vallen, maar het leed is al geschied. Ik vind het daarom vooral de taak van de regering van het betreffende land om betere arbeidsomstandigheden te creeren via wetgeving en deze wetgeving te handhaven. Als merk heb je tientallen leveranciers (t-shirts, truien, technische kleding, accessoires, koffers, juwelen, etc.) Je kunt onmogelijk alles controleren.

Minoes&tuin
Minoes&tuin9 apr. 2018 - 18:20

Er is een vrij uitgebreide site over die dat zo nauwkeurig mogelijk bijhoudt, waar ook staat welke merken geen uitsluitsel ' willen' geven. Ik dacht dat ik hem opgeslagen had, kon hem echter zo snel niet vinden. Ik heb hem hier op Joop al een keer gegeven.

Daniel van Dijk
Daniel van Dijk11 apr. 2018 - 15:04

Kwestie van googelen en winkelgedrag aanpassen. Geldt voor iedereen die iets wil veranderen aan de misstanden in de kledingindustrie (of welke industrie dan ook). Deze merken doen mee aan een initiatief tot verbetering van arbeidsomstandigheden van hun producenten: https://www.fairwear.org/brands/ Als je serieus iets wil veranderen stel voor dat je voortaan deze merken koopt.

Hank Rearden
Hank Rearden8 apr. 2018 - 8:32

Vergeet grijze muizen als Mango of Benetton, met hun miniscule operationele inkomens (EBITDA's) van enkele honderden miljoenen euro's. De reuzen van deze markt zijn Inditex/Zara, die niet op de "Bangladesh" lijst staan maar wel kamerplantkantoren houden op de Nieuwezijdsvoorbugwal 307, met EBITDA's van ~5 miljard euro (1), en slavenpraktijken in Latijns Amerika (2). 1. https://www.bloomberg.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=8141469 2. https://www.forbes.com/sites/andersonantunes/2011/08/17/zara-accused-of-alleged-slave-labor-in-brazil/#252fda6e1a51

8 Reacties
TINKEBELL.
TINKEBELL.8 apr. 2018 - 9:19

Ik vind het wel fijn te lezen dat je de term 'kamerplantkantoor' gebruikt. (Die komt ook bij mij vandaan http://www.tinkebell.com/news/projects/kamerplanttour-houseplantexcursion-15894) Maar binnen dát thema staat wederom MANGO hoog op de wereldranking belastingontwijkers.

Cliff Clavin
Cliff Clavin8 apr. 2018 - 13:40

Hank & Tinkebell - goed bijdragen van jullie allebei. Al heel lang volg ik de enige methode die ik zelf acceptabel vind: zo min mogelijk iets kopen waarvan je weet dat het in opdracht van maffiose slavenhouders, belastingontduikers, en schuldigen aan grootschalige doodslag door opzettelijke nalatigheid. En dat 'zo min mogelijk' betekent: héél erg zelden, en héél erg weinig. Deze tactiek is echt niet allen voor bemiddelde mensen weggelegd. En ik heb nooit het gevoel gehad dat ik daardoor een meer beperkt leven moest leiden. Niemand heeft op dit gebied alles in de hand, zeg ik erbij. Maar dat wil niet zeggen dat je al die vreselijke misstanden dan maar moet accepteren - en alleen maar je eigen begeerte volgen. Want dan maak je jezelf medeplichtig.

Cliff Clavin
Cliff Clavin8 apr. 2018 - 13:41

(...in opdracht van... ...door opzettelijke nalatigheid vervaardigd is...)

Andreas Cappen
Andreas Cappen8 apr. 2018 - 19:16

@ Cliff Al heel lang volg ik de enige methode die ik zelf acceptabel vind: zo min mogelijk iets kopen waarvan je weet dat het in opdracht van etc >> Maar hoe weet je dat? Jouw mobiele telefoon voldoet vrijwel zeker niet aan deze eis, om maar eens wat te noemen.

Cliff Clavin
Cliff Clavin9 apr. 2018 - 8:53

@ Andreas - probeer eerst eens te begrijpen wat 'zo min mogelijk' betekent. Niemand kan het lijden van de hele wereld op zijn schouders nemen. Iedereen kan altijd 'nee' zeggen, waar en wanneer dat ook maar mogelijk is. Iets zegt me dat jij deze eenvoudige waarheden niet kunt, of liever: niet wil, zien.

Minoes&tuin
Minoes&tuin9 apr. 2018 - 17:30

CliffClavin https://www.rtlz.nl/business/bedrijven/chanel-en-prada-minst-transparant-over-productieketen

Minoes&tuin
Minoes&tuin9 apr. 2018 - 18:06

Moet er overigens wel bij vertellen dat ik de methode Tinkebell niet apprecieer, onethisch vind, niet vind kunnen. Waarbij ik me niet geheel aan de indruk kan onttrekken dat het project wat mij betreft tegengesteld is aan beoogde doel, respect voor de mensen aldaar, het niet uitbuiten van hen t.b.v. jezelf, jouw eigen project. Zoals de kledingindustrie geen respect voor de mensen(slachtoffers) van haar eigen project had. Ook zij eigent zich iets toe ten behoeve van haarzelf, wat niet aan haar behoort, ge- en misbruikt ten eigen bate de mensen die omgekomen zijn en/of hun nabestaanden. Je toont niet enkel aan dat de wereld hard is, die mensen hard zijn, maar vooral dat jezelf even hard en onethisch bent in het najagen van eigen succes. Resten van slachtoffers die je ontvreemd hebt, zijn geen project, het is niet iets wat je jezelf toe-eigent, niet t.b.v. van de industrie en niet t.b.v. van Tinkebell ten eigen bate. Feitelijk buit je beiden een situatie uit t.b.v. jezelf.

Minoes&tuin
Minoes&tuin9 apr. 2018 - 18:36

Een monument gelijk een grafsteen, in de vorm van een kunstwerk inclusief de film, had je ook zonder die menselijke resten kunnen maken. Maar het doel op zich is en blijft shockeren en zo meer de aandacht vragen voor de handtekening eronder die vooral staat voor de 'kunst' van het shockeren. Niet ieder middel heiligt het doel, dat je zo ook heel gemakkelijk kunt voorbijschieten.

Piet de Geus
Piet de Geus8 apr. 2018 - 1:21

"Maar ik had een hele goede reden om deze botten mee naar Nederland te nemen." Respect voor de overledenen zal daar niet onder vallen. Anders was je niet door dat gat in het hek gekropen om er met hun overblijfselen vandoor te gaan. Maar laat dat je er vooral niet van weerhouden om quasi-ethische praatjes te verkopen. Het levert je tenslotte weer een kunstprojectje en aandacht op.

4 Reacties
TINKEBELL.
TINKEBELL.8 apr. 2018 - 7:37

je oordeelt wat snel. Bekijk de film voor je hier iets over schrijft: deze mensen willen juist heel erg graag dat mensen komen kijken omdat het aandacht voor de situatie genereert. Dat hek staat er omdat de overheid wil dat er zo min mogelijk over gesproken en geschreven wordt.

Tom3
Tom38 apr. 2018 - 9:02

@Loovetinkebell Doorgaan in deze Tinkebell (moedig), ik hoef de film niet te zien, heb zelf genoeg gezien, wakker schudden lukt niet meer met vriendelijke woordjes en wat voor rapport dan ook.

Piet de Geus
Piet de Geus8 apr. 2018 - 15:46

"deze mensen willen juist heel erg graag dat mensen komen kijken" Dat is iets heel anders dan dat ze willen dat vreemdelingen er met de overblijfselen van hun verwanten vandoor gaan.

Minoes&tuin
Minoes&tuin10 apr. 2018 - 8:40

Piet ik vind dat je gewoon gelijk hebt, beiden zijn in mijn ogen misbruik maken van, ten eigen bate...

punt2
punt27 apr. 2018 - 23:55

Nogal respectloos om menselijke overblijfselen van de plaats van de ramp mee te nemen, en er een “ kunststukje” ter meerdere eer en glorie voor jezelf voor te maken.

7 Reacties
TINKEBELL.
TINKEBELL.8 apr. 2018 - 7:43

Het is respectloos om te doen wat slachtoffers je vragen? Bekijk de film even voor je zomaar even oordeelt vanachter je laptop. Ik heb juist gedaan wat slachtoffers me vroegen en mijn project daar betrof de plaatsing van een grafsteen voor de vierhonderd mensen wiens lichamen nog tussen het puin lagen (en liggen!) Tot dat moment was er nog níets voor deze doden.

punt2
punt28 apr. 2018 - 10:05

Ja, het is respectloos om overblijfselen van slachtoffers van een ramp tentoon te stellen. Het is prachtig dat er achterblijvers zeggen dat je het mag/ moet doen, je hebt natuurlijk gecheckt of zij inderdaad familie zijn van de tentoon gestelden (DNA). Daar kan ik over oordelen, want het is mijn mening die ik verkondig, en daarmee mijn eigen oordeel.

TINKEBELL.
TINKEBELL.8 apr. 2018 - 10:33

Nou, meneermeteenlapotopdusikhebeenmeningdiegedeeldmoetworden: Wat had jij gedaan? Op een plek waar honderden mensen stierven. Waar wanhopige slachtoffers huilend rondlopen met foto's van hun overleden familieleden in hun handen. Slachtoffers die jou botten in je handen duwen terwijl ze je betraand in je ogen kijken en je smekn die botten mee tenemen en aan de wereld te laten zien? Teruggooien tussen het puin? Uit respect en uit verantwoordelijkheidsbesef (want ja, we zijn allemáál mede verantwoordelijk voor een zieke kledingindustrie) heb ik exact gedaan wat me is gevraagd: ik laat de wereld zien wat dáár gaande is en wat de consequenties zijn. En die consequenties, dat zijn onder andere de ongeborgen lichamen van 400 mensen. Ongeborgen omdat opgraven en dna onderzoek toen voor de Bengaalse overheid betekende dat ze compensatie aan families moesten betalen. Dus nogmaals, als jij het beter weet vanachter je veilige laptop: Wàt was een beter alternatief geweest?

punt2
punt28 apr. 2018 - 16:26

@Tinkebell, wanneerontvangen kritiek uit moet monden in dit soort van benamingen Quote:” meneermeteenlapotopdusikhebeenmeningdiegedeeldmoetworden.... Is dat niet heel sterk. Ik geef mijn mening, iets waar deze site uitermate geschikt voor is, en om dan zo te reageren..... jammer

TINKEBELL.
TINKEBELL.8 apr. 2018 - 18:49

Je hebt gelijk Rob Roy, dat was wat flauw. Maar het ontslaat jou niet van een serieuze respons.

simpson_jr
simpson_jr8 apr. 2018 - 22:45

@tinkebell wellicht dat slachtoffers je die botten geven, maar ik kan me moeilijk voorstellen dat zoiets in welke cultuur dan ook gebruikelijk is. Hier is dat zeker niet het geval en wordt een kunstwerk van slachtofferbotten veel als een zieke vorm van provocatie gezien. Die ramp was erg genoeg, velen zijn er door wakkergeschud. Je text is, ondanks dat ik het meeste er al van wist, best wetenswaardig, maar verliest haast alle waarde door het zwaar provocerende karakter van je "kunstwerk". Persoonlijk had ik ook meer zoiets van "daar heb je provocerende Tinkerbell weer" als dat het me wederom bij die afschuwelijke ramp deed stilstaan. Wat is nu het meest belangrijke, dat je mensen provoceert, of dat ze stil staan bij wat ze kopen en hoe het in de winkel is beland?

punt2
punt29 apr. 2018 - 6:46

@Tinkebell, mijn respons is heel serieus, Ik reageer namelijk op het feit dat jij overblijfselen meeneemt en tentoonstelt als kunst, hoe nobel de achterliggende gedachte ook is, zonder uitdrukkelijke toestemming van de nabestaanden van dit of deze slachtoffer(s). En die heb jij niet. Staat volledig los van het feit dat ik het niet kies vind om van overblijfselen van slachtoffers een kunstproject te maken. Daar zijn duizend en één andere mogelijkheden voor. Dus nogmaals het gast niet om het doel, maar de manier waarop