Macht en misleiding in ons Fontaine-tijdperk

Soms vertelt een boek, film of videogame meer dan zijn eigen verhaal. Verhalen die zich in een ander universum afspelen, lijken eigenlijk de wereld te tonen waarin wij leven. Zoals de game BioShock.

- Let op! Deze tekst bevat spoilers! -

BioShock, een in 2007 uitgebracht videospel, is een actie-/role playing game dat de speler confronteert met morele keuzes en de duistere kanten van de menselijke natuur in een dystopische onderwaterstad. Toen het in het nieuws kwam vanwege een aankomende verfilming (die naar verwachting in 2027 door Netflix wordt uitgebracht), dacht ik: laat ik het ook eens spelen.

In het spel probeer je te overleven te midden van de chaos van de instortende onderwaterstad Rapture. Rapture is opgericht door ene Andrew Ryan, een slimme idealist die idealen van vrijheid en individualisme nastreefde, maar uiteindelijk verandert in een autoritaire leider met controledrang die zijn eigen utopie verandert in een dystopie.

Beleefdheid als instrument
In de videogame word je als speler geleid door de gesproken aanwijzingen van een personage genaamd Atlas. De consequent beleefde taal van Atlas (‘Zou u zo vriendelijk willen zijn om daarheen te gaan?’ ‘Zou u zo vriendelijk willen zijn om die te doden?’) leidt de speler naar een ogenschijnlijk vrijwillige gehoorzaamheid. Maar de speler moet in feite doen wat hem gezegd wordt.

Daar ligt al een eerste parallel. Beleefdheid is het zachtste maar ook het meest effectieve instrument van gezag: weigeren wordt ervaren als onbeleefdheid of ongehoorzaamheid. Zo blijft het gevoel van vrijheid bestaan, terwijl in werkelijkheid instemming wordt afgedwongen door sociale normen en verborgen sancties. Dit zien we terug bij moderne staten.

Het spel is geïnspireerd op het werk Atlas Shrugged van schrijfster en filosofe Ayn Rand. In deze roman, gepubliceerd in 1957, komen ondernemers in de Verenigde Staten in opstand tegen het collectivistische overheidsbeleid.

Het verhaal van BioShock is een mix van utopie en dystopie. De idealen van onbeperkt individualisme en vrijheid die Andrew Ryan nastreeft bij het oprichten van Rapture, komen overeen met de objectivistische filosofie van Rand. De game laat op dramatische wijze zien hoe deze idealen in de praktijk kunnen ontaarden in chaos als gevolg van genetische experimenten en machtsstrijd. Terwijl de inwoners van Rapture hun lichamen genetisch veranderen in hun zoektocht naar individualistische kracht en perfectie, verliezen ze hun verstand en raakt de stad verstrikt in misdaad, geweld en corruptie.

Het begin van een nieuw tijdperk
Na het voltooien van de missies op verzoek van Atlas en het doden van Andrew Ryan, de oprichter van Rapture, zegt Atlas: “We hebben het gehaald. We hebben de slechterik verslagen.” Maar plotseling verandert de stem van Atlas. Uit de veranderende toon blijkt dat het eigenlijk Frank Fontaine is, een crimineel en oplichter die in Rapture naar macht en rijkdom streeft. Fontaine, die zijn macht via ons heeft veiliggesteld, ziet geen reden meer om zijn spel voort te zetten en onthult zijn ware identiteit.

Fontaine spreekt de speler toe: “Ik moet zeggen dat ik veel zakenpartners in mijn leven heb gehad, maar jij... Natuurlijk kan het ermee te maken hebben dat je genetisch geconditioneerd bent om te blaffen als een cocker spaniel wanneer ik ‘Alstublieft’ zeg, maar toch…”

Deze onthulling in BioShock is helaas niet slechts fictie. Dit weerspiegelt een bredere dynamiek van macht en misleiding die ook in de echte wereld zichtbaar is. Werkloosheid, inkomensongelijkheid en sociale onzekerheid leiden ertoe dat de samenleving, in onzekerheid en angst, zoekt naar stabiliteit en veiligheid. Dit legt de basis voor de opkomst van autoritaire leiders of regimes; beloften van een sterke staat en orde gaan boven democratische normen. Kortom, het in een impasse geraakte kapitalisme verdiept maatschappelijke zorgen en stimuleert instemming met, of zelfs steun voor, autoritaire oplossingen.

Extreemrechts
Overheden lijkt zich niet verantwoordelijk te voelen om rekenschap af te leggen in onze huidige tijd. Zijn de prijzen te hoog? Is er sprake van geweld tegen vrouwen? Een woningcrisis? Ga lekker achterover zitten en zeg dat je de vluchtelingen terugstuurt! Is er een wet voor nodig, maar die mensenrechten wel beperkt? Laat die onmiddellijk worden aangenomen! Is er een kritische stem? Die moet onmiddellijk worden onderdrukt!

De opkomst van extreemrechts heeft rechtse politici in de kaart gespeeld, van wie we onszelf zo graag willen overtuigen dat ze niet extreemrechts zijn. Natuurlijk worden de huidige regeringen geleid door de sluwe Frank Fontaines van Bioshock. Ze exploiteren de armoede en onzekerheid van de werkende klassen en ontladen hun onrust op minderheden. Onze Frank Fontaines (Trump, Geert Wilders, Nigel Farage, de lijst kan nog wel even doorgaan...) willen de massa niet eens vertellen dat de echte schuldige de kapitalistische elite is.

Onze Frank Fontaines beloven redding door te zeggen dat de ware vijanden van het volk, intellectuelen en minderheden zijn. Er is nog nooit een grotere illusie geweest. Haat is hun grootste wapen, en ook de trend van vandaag. Ik had mezelf nog nooit eerder in een game bevonden die ik zelf aan het spelen was. Nu kunnen we onszelf allemaal zien als personages in een dystopische game.

Natuurlijk zullen er in dit spel altijd mensen zijn die ‘nee’ zeggen tegen discriminatie, haat en fascisme. Maar het loont de moeite om alert te blijven. In het licht van onbeschoftheid, haat, onderdrukking en wreedheid moeten we de vriendelijke kunst van het verzet ontwikkelen. Door net als in het spel de onschuldigen te beschermen, te luisteren en samen te werken.