Lichtpuntjes in Borderline-tijden

Volgens de Nederlandse psychiater Dirk De Wachter, auteur van het boek Borderline Times, zijn psychiatrische patiënten en anderen die uit de boot zijn gevallen de kanariepietjes in de kolenmijn die onze samenleving is: ze zijn een waarschuwing dat er iets serieus mis is met de wijze waarop onze samenleving is ingericht. Daarin staat hij niet alleen. Zijn Belgische collega Paul Verhaeghe wees eerder op de toename van depressies en burn-out verschijnselen. De Wachter daarentegen, stelt dat onze maatschappij collectief aan borderline kenmerken lijdt. De vraag is: is dit zo en wat kunnen we eraan doen?

Alvorens de blik op de maatschappij te richten, is het noodzakelijk enige aandacht te besteden aan de diagnose Borderline. Opmerkelijk genoeg is de definitie hiervan behoorlijk veranderd. Waar met borderline twintig jaar geleden op het ‘grensgebied tussen neurose en psychose’ werd gedoeld, wordt er tegenwoordig voornamelijk een ‘persoonlijkheidsstoornis’ mee aangeduid. In de terminologie van de DSM-IV:

Een diepgaand patroon van instabiliteit in intermenselijke relaties, zelfbeeld en affecten en duidelijke impulsiviteit, bijvoorbeeld getoond in de inspanningen die worden betracht om een feitelijke dan wel vermeende verlating (door een ander) te voorkomen; instabiele en intense intermenselijke relaties; identiteitsstoornis; impulsiviteit die in potentie de betrokkene zelf kan schaden; recidiverende suïcidale gedragingen; chronisch gevoel van leegte; inadequate, intense woede; en voorbijgaande, aan stress gebonden paranoïde ideeën.” (Leerboek Psychiatrie, M.W. Hengeveld, A.J.L.M. van Balkom).

Het is nogal wat, wat hier onder één noemer wordt gebracht en dat geldt ook voor de inhoud van het boek van De Wachter. Toch valt er met enige goede wil vrij gemakkelijk een grote gemene deler te ontdekken voor de meeste genoemde zaken: gehechtheid, of beter gezegd het gebrek daaraan. Zonder deze hechting treedt verlatingsangst op, worden zelfbeeld en affecten (stemmingen) gemakkelijk beïnvloed en steken gevoelens van leegte en zinloosheid de kop op. Dat klinkt allemaal best logisch en dat is het ook. Toch is het oppassen want de analyse van De Wachter laat zich gemakkelijk misbruiken voor een conservatief discours dat terug naar vroeger als de oplossing schetst. Maar daarover later meer.

De maatschappelijke onthechting laat zich het gemakkelijkst illustreren aan de hand van de begrippen postmoderniteit en neoliberalisme. In het kort: het postmodernisme heeft vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw het einde van de Grote Verhalen geproclameerd en daar relativisme en deconstructie voor in de plaats gezet. Het neoliberalisme heeft het individu in het centrum van het universum geplaatst en collectiviteit steeds verder teruggedrongen.

Geïsoleerde individuen Tot de grote verhalen die onder zware druk zijn komen te staan in het westen behoren het christendom en het communisme. Voor wat betreft het christendom was dit onvermijdelijk: De orthodoxe leerstellingen over het ontstaan het universum, de aarde en de mens bleken steeds meer onhoudbaar in het licht van de voortschrijdende wetenschappelijke inzichten. De vele wandaden verricht in naam van het christendom hielpen ook niet mee. Dat laatste geldt ook zeker voor de deplorabele staat waarin het communisme en socialisme zich bevinden: dictatoriale regimes en autoritaire vormen van socialisme hebben beide een slechte reputatie bezorgd. In dit ideologische vacuüm kon het neoliberalisme zich tot de dominante stroming ontwikkelen, met als gevolg geïsoleerde individuen die onderworpen zijn aan de allesoverheersende markt, die hen eenvoudig kan manipuleren. De existentiële leegte kan zolang het goed gaat worden opgevuld door te consumeren.

“Gelukkig zijn zij die kunnen consumeren, want zij voelen niet dat zij eenzaam zijn” , zegt De Wachter terecht. Hij voert daarbij regelmatig de bekende Franse schrijver Michel Houellebecq op als chroniqueur van de zinloosheid van de postmoderne (en neoliberale) wereld.

Die zinloosheid en onthechting heeft volgens De Wachter alles te maken met maatschappelijke problemen als zinloos geweld, overmatig druggebruik en zelfdoding. Maar ook met onze hypecultuur, extreme make-over, consumentisme en hedonisme. Zaken die overigens door de massamedia en commercie volop worden gepusht.

Sociale achterstand De Wachter schrijft ook over de rellen in Engeland in 2011 (London Burning). Die waren deels het gevolg van het neerschieten door de politie van een ongewapende man en deels te verklaren uit sociale achterstand. Daarnaast stelt hij terecht dat de plunderingen ook werden ingegeven door een behoefte om ook mee te genieten van alle anders voor hen onbereikbare weelde. Met instemming citeert hij Paul Verhaeghe die daarover zei:

Je hoort politici en opiniemakers nu zeggen: die jongeren hebben geen waarden en normen. Maar dat is onzin. Ze hebben dezelfde normen en waarden als de rest van de maatschappij. En daarin is status, succes en materiële rijkdom het enige dat nog telt.

Een zinloze maatschappij creëert dus zinloze individuen. En zinloosheid is er alom in de verhouding waarin mensen tot elkaar staan. Hoe vaak gebruiken we de ander niet slechts puur instrumenteel? In arbeidsverhoudingen waarbij werknemers als wegwerpproduct fungeren en collega’s voortdurend als concurrenten tegenover elkaar staan of dienen om zelf maatschappelijk vooruit te komen. De minachting voor de losers, degenen die de ratrace niet aankunnen en eruit vallen, is daarbij ongekend groot. Ook politici doen er volop aan mee: Kiezers fungeren als gemakkelijk te manipuleren stemvee en zijn slechts instrumenteel ten behoeve van de eigen carrière. De lijst is eenvoudig aan te vullen met meer voorbeelden.

Aan de conservatieve kant In sommige aspecten is de analyse van De Wachter aan de conservatieve kant. Hij wijst terecht op de hechtingsproblemen, maar lijkt regelmatig terug te grijpen naar het verleden. Daarin was het weliswaar niet beter, stelt hij, maar de vraag is dan wel waarom hij er regelmatig aan refereert. Dat doet enigszins afbreuk aan zijn verhaal. Ik zie niet in waarom bijvoorbeeld een Latrelatie (Living Apart Together) minder zou zijn dan een reguliere. Voor sommige mensen is dat gewoon de best passende oplossing en daar is helemaal niets mis mee. En al zegt De Wachter het niet ronduit: het kerngezin lijkt toch wel een beetje zijn voorkeur te hebben. Dat ben ik van harte met hem oneens, al maak ik er zelf deel van uit (als vader). Juist die focus op het kerngezin leidt er alleen maar toe dat mensen als een soort van geïsoleerde units naast elkaar leven. Hechting is hard nodig, maar daarvoor moeten we ook durven zoeken naar nieuwe zinvolle verbanden, om zo de zinloosheid te doorbreken.

Lichtpuntjes Waarschijnlijk kan De Wachter zich daar ook wel in vinden, want in het slotgedeelte van het boek behandelt hij maatschappelijke bewegingen als Occupy, Indignados en andere sociale bewegingen van onderop, die gericht zijn op meer directe democratie en zeggenschap over werk en leefomgeving. Ook de steeds grotere belangstelling voor permacultuur hoort daar wat mij betreft bij. Het zijn lichtpuntjes in borderline tijden.