Leiders tonen hun spierballen in Oekraïens conflict, maar komt het tot oorlog?

Voorafgaand aan de Eerste Wereldoorlog, die duurde van 1914 tot 1918, was er in veel Europese landen sprake van oorlogsenthousiasme. De indruk bestaat dat er in vrijwel alle bevolkingslagen een grote bereidheid was om ten strijde te trekken, ook omdat men dacht dat de strijd in enkele weken gestreden zou zijn. Analyses laten zien dat de elites in staat waren om met hun ideeën hele bevolkingsgroepen te beïnvloeden.

Het boek Oorlogsenthousiasme van Ewoud Kieft dat over dit onderwerp gaat, geeft aanleiding tot het stellen van de vraag of de mechanismen die tot het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog hebben geleid nu weer een rol kunnen spelen in het conflict inzake Oekraïne, met daarbij Rusland versus de NAVO. De situatie met betrekking tot enthousiasme om ten strijde te trekken is op een aantal punten, zoals de welvaart en geïnformeerdheid van de burgers, echt wel anders. Ook de situatie met betrekking tot de manier van oorlog voeren en de verbondenheid van landen verschilt. Maar is het met onze huidige technologische middelen en informatiekanalen ook niet nóg makkelijker geworden om de burgers tot de strijd te verleiden?

Het lijkt erop dat de internationalisering en technologisering waarborgen bieden tegen het voeren van een allesomvattende oorlog. We kunnen elkaar gemakkelijk vernietigen en dus wordt getracht beheersing en evenwicht te bewaren. Nog meer dan tijdens de Koude Oorlog is het risico om zelf vernietigd te worden simpelweg te groot, en vechten dus irrationeel. Huidige oorlogen worden vooral lokaal uitgevochten.

Wat niet verandert is het wantrouwen tegen vreemde culturen, godsdiensten of ideologieën en de sterke neiging om het eigene te beschermen uit angst voor de ander. Dit wantrouwen heeft ongetwijfeld bijgedragen aan de wapenwedloop en aan het manipuleren van de opvattingen en inzichten van mensen. Nog steeds worden grote verhalen verteld over de heroïsche daden van onszelf en de wandaden van onze vijanden. De feiten worden verdraaid, en bepaalde bevolkingsgroepen worden geïsoleerd en gediscrimineerd. In de mensen zelf lijkt er minder veranderd te zijn dan in de instituties en de verdragen die het voeren van oorlog moeten voorkomen. Maar er is geen harde garantie dat een grote oorlog ook in onze gebieden niet meer voor zal komen.

Oorlog als menselijk kenmerk Volgens H.G. Wells kan oorlog de functie hebben om fundamentele veranderingen door te voeren die in vredestijd moeizaam of niet optreden. Zo heeft de Eerste Wereldoorlog geleid tot het oprichten van de Volkerenbond vanuit het besef dat supranationaal overleg noodzakelijk is om de gruwelijkheden van moderne oorlog te voorkomen. Na de Tweede Wereldoorlog kwam daar nog het besef bij dat de mensheid in staat is om zichzelf uit te roeien.

Dat wil niet zeggen dat mensen geen gewelddadige conflicten meer willen aangaan. In ieder van ons sluimert de drang naar avontuur en naar het opzoeken van randsituaties. Meestal wordt dit gesublimeerd in zaken zoals sport en spel, gevaarlijk gedrag in het verkeer en dergelijke. Ook blijkt dat we als groepsdieren gemakkelijk in een “wij/zij”-situatie kunnen worden gebracht, en dan kan vijanddenken ontstaan. Groepen kunnen bewust tegen elkaar worden opgezet en dan gaat het er serieus aan toe, denk aan supportersgevechten. Dit soort strijd blijft beperkt in locatie, tijd en gebruik van wapens, en bovendien wordt het gesanctioneerd. Wanneer het gaat om een grote internationale strijd dan is het vereist dat mensen uit vele landen worden gemobiliseerd om in dezelfde “wij/zij”-mantra te geloven, en te geloven dat de strijd nodig is om te blijven voortbestaan.

Leiders als Hitler of Mussolini bleken in staat te zijn om een vijandbeeld voor het volk te scheppen en mensen te doen geloven dat strijd bittere noodzaak is. Wie nu naar hun toespraken luistert en kijkt is misschien verbaasd dat zovelen zich door hun gezwollen praatjes lieten opzwepen, maar leiders zoals Trump of Erdoğan doen deze eeuw niet veel anders.

Oekraïne, lont in het kruitvat? De huidige wereldleiders behandelen ernstige conflicten eerder als een strategische schaakmatch dan als een gevecht op leven en dood. Het is nog steeds “wij” tegen “zij”, maar tegelijk hebben vrijwel alle naties wereldwijde belangen, onderlinge afhankelijkheden zoals handel in grondstoffen en energie, en het besef dat vernietiging ook onszelf zal treffen. Daarom worden er veel diplomatieke stappen gezet, en zal het Westen mogelijk alleen met economische sancties reageren mocht Rusland Oekraïne binnenvallen – net zoals bij de annexatie van de Krim. De actie van de Russen versterkt weliswaar van zowel westerse als oosterse zijde het vijandbeeld, maar een grootscheepse oorlog zit er niet aan te komen.

Botsingen tussen bevolkingen of groepen blijven bestaan. Wereldleiders zouden er goed aan doen daar een de-escalerend antwoord op te formuleren in plaats van het oorlogsenthousiasme aan te wakkeren voor een strijd die er toch niet gaat komen. Het antwoord kan deels worden gevonden door lessen te leren uit wijsheden en ervaringen uit het verleden.