Laat de verkiezingen over meer gaan dan migratie

Met de verkiezingen in aantocht is het niet alleen spannend wat de uitslagen zullen zijn. Ik heb zelf ook veel interesse in hoe de debatten gevoerd gaan worden en wat de partijen doen om de beeldvorming te beïnvloeden. Fractieleiders hebben tijdens debatten, toespraken en interviews alle gelegenheid om de kiezer idealen en standpunten voor te leggen. Maar in een debat is het stiekem net zo belangrijk hoe de kaders worden opgesteld. Binnen een denkkader is vastgelegd wat goed en kwaad is, en wat links en rechts is, aldus degene die aan het woord is. Op deze manier ontstaan de denkkaders die beïnvloeden hoe we stemmen.

Vooral bij het thema migratie zijn deze denkkaders zeer invloedrijk. Extreem-rechtse partijen framen het als een louter negatief fenomeen, en stellen ook vaak dat het thema zeer belangrijk is. In deze essay wil ik nagaan wat de argumenten zijn waarmee rechts Nederland dit doet en hoe waarschijnlijk het is dat ze de media en de zwevende kiezers meekrijgen dit denkkader. De discussie over migratie en integratie is al decennia aan de gang. In 2010 ging het debat voornamelijk over integratie van allochtonen, culturele waarden en burgerschap. Nu is de aandacht verschoven naar immigratie, en dan uiteraard specifiek asielzoekers. Onbehagen over buitenstaanders en buitenlanders is een gevoel, daar kan geen factchecker tegenop. Alle andere argumenten zijn echter makkelijk te ontkrachten met makkelijk te vinden cijfers.

De media besteden zoveel aandacht aan asielzoekers dat het heel makkelijk is om te vergeten dat de meer dan de helft van alle migranten afkomstig is uit Europa. (CBS.nl) Er geldt binnen de lidstaten vrij verkeer van goederen en personen, dus hier grenzen aan stellen kan niet zomaar. De helft daarvan immigreert voor werk of studie, een kwart vanwege het gezin. Meer dan 70% van de Europese immigranten zal binnen tien jaar weer vertrekken, als we kijken naar cijfers van oude cohorten. Spreken over een migratiesaldo en bevolkingsgroei is dus beter dan alleen kijken naar het aantal immigranten. Die verdeling ligt iets anders binnen de groep van mensen uit niet-EU/EFTA-landen. Migratie door (succesvolle) asielaanvragen is ongeveer 2/10 van deze groep, idem voor arbeid een ook voor studie. Gezinshereniging (niet alleen ivm asielzoekers maar ook de andere groepen) is de resterende 3/10. Immigratie door asielverzoeken is dus in totaal maar een tiende van alle immigranten in 2021.

Toch krijgen die asielzoekers veel meer aandacht dan de andere groepen. Nu lijkt dat vooral te komen doordat het tekort aan opvangplekken voor asielzoekers veel in het nieuws geweest is. Dit betekent echter niet meteen dat er teveel asielzoekers binnenkomen. In het rapport Focus op opvangcapaciteit voor asielzoekers van de Algemene Rekenkamer (2022) worden de oorzaken van de opvangcrisis benoemd. Het is door de woningnood steeds moeilijker voor gemeenten om sociale huurwoningen aan te wijzen voor de statushouders en nieuwe opvangplekken in te richten. De vluchtelingen komen minder vaak uit dezelfde landen dan in de jaren ervoor. De procedure duurt daarom gemiddeld langer en wie statushouder wordt kan nog te vaak niet meteen in een echte woning intrekken. Ook wordt er stelselmatig onderschat hoeveel geld er nodig is voor de opvang. De redenering omkeren en stellen dat de woningmarkt significant wordt beïnvloed door asielzoekers is echter niet correct. Pointer heeft deze factcheck al eerder uitgevoerd. Ondervraagde corporaties vertelden dat ze tussen de 3 en 12 procent van sociale huurwoningen toewijzen aan statushouders. Alleen sociale huurwoningen dus, en niet alle woningen. Het is alsof we problemen bij de kassa’s in een heel winkelcentrum toeschrijven aan één buitenlander die in de rij wacht voor de kassa van de Aldi. En wat betreft woningruimte voor arbeidsmigranten: die vervullen werk dat anders niet gedaan zou worden (bron: De economische waarde van arbeidsmigranten uit Midden- en Oost-Europa voor Nederland (SEO)) en die verdienen ook een dak boven het hoofd voor het werk dat ze doen.

Verder leeft bij sommige mensen het idee dat veruit de meeste asielzoekers gelukszoekers zijn en geen echte vluchtelingen. Ook dat klopt niet. Van de asielverzoeken van een cohort uit 2014-2016 was 60% ingewilligd. Dat aantal schommelt met pieken en dalen rond de 50% door de jaren heen. (Bron: CBS)

Maar wat de factcheckers ook doen, het ongenuanceerde denkkader en de bijbehorende retoriek blijven overeind staan. Dankzij social media, columns en de uitspraken van politici blijft de anti-immigratieretoriek bovendien bepalend voor de beeldvorming. Deze verhitte discussie en polarisatie kan de indruk wekken dat heel veel Nederlanders dit een zeer belangrijk thema vinden, net als de politici die de toon in het debat zetten. In januari zei premier Rutte nog dat immigratie een speerpunt zou worden bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer in 2021. Maar daar denkt de kiezer toch anders over, zo blijkt uit peilingen van 1Vandaag:

• Woningmarkt blijft in veel provincies nog altijd hét regionale thema, ondanks de vele nieuwe crises - EenVandaag (avrotros.nl)
• Kabinet moet prioriteit geven aan koopkracht vinden meesten, klimaat dit jaar stuk minder belangrijk - EenVandaag (avrotros.nl)
• Woningmarkt voor het eerst belangrijkste thema, driekwart wil minister van Wonen - EenVandaag (avrotros.nl)
• Verkiezingscampagne gaat te weinig over Nederland ná corona, zegt een ruime meerderheid van de kiezers - EenVandaag (avrotros.nl)
• Deze politieke thema's vinden kiezers het belangrijkst - EenVandaag (avrotros.nl)

Deze resultaten laten zien dat immigratie nooit in de top drie van thema's heeft gestaan bij de meeste kiezers. De woningmarkt staat wel in de top drie in meerdere jaren sindsdien. Ook inkomen en bestaanszekerheid vind men belangrijker dan immigratie. Immigratie is dus niet de belangrijkste reden om te stemmen voor de meeste Nederlanders.

Hoe denkt de gemiddelde Nederlander over asielzoekers? Een onderzoek van de Universiteit Groningen laat zien dat de meeste mensen geen bezwaar hebben tegen de tijdelijke opvang van asielzoekers. Over de effecten van migranten op de huizenmarkt en de economie zijn veel mensen wel negatief. Bij de meeste andere stellingen zijn de kampen even groot, maar merk wel dat er altijd een kwart of meer van de respondenten neutraal was over de stelling.

Debat voeren over migratie is niet verkeerd natuurlijk. Goed debat en een mening hebben horen nu eenmaal bij de democratie. En een afkeer van buitenlanders hebben is eigenlijk ook maar een mening. Het wordt echter gevaarlijk als een stortvloed aan retoriek tegen asielzoekers wordt gebruikt om een beeld te creëren dat migratie het belangrijkste probleem is en onvoorwaardelijk schade toebrengt. Dit is wat er in de zomer van dit jaar gebeurde in Engeland. In verband met verkiezingen dit jaar werden verschillende radicale en conservatieve plannen en proefballonnen gelanceerd die opzettelijk polariserend lijken. De Conservatieven doen het nu overigens niet goed in de peilingen (Bron: Guardian.com). Als ik moest raden, zou ik zeggen dat het ligt aan een gebrek aan geloofwaardigheid. De 'Tories' zijn al sinds 2010 regeringspartij.

Net als in het Verenigd Koninkrijk zijn we hier in Nederland somber over vaste lasten en de huizenmarkt en de nabijheid van verkiezingen is de situatie zeer vergelijkbaar met die in Nederland. Gaat de VVD een vergelijkbare strategie volgen? Dilan Yeşilgöz, de nieuwe lijsttrekker van de VVD, beloofde in haar toespraak op het partijcongres dat ze het vertrouwen tussen de overheid en de burger wilde herstellen. Dat lijkt me ook een zeer relevant thema en een mooie basis voor debat over waar de overheid zich de komende 4 jaar op moet richtten. Tegelijk is 'Grenzen stellen' een belangrijk thema in het (concept)verkiezingsprogramma van de VVD. Er wordt geschreven over het kwijtraken van grip op migratie, oftewel volledig de controle kwijt te zijn. Maar vergeet niet dat de VVD al sinds 2010 regeringspartij is en net zo lang de grootste partij is. Hoe meer ze dit standpunt willen verkopen, hoe meer ze in debat moeten gaan over deze tegenstelling.

De keuze is dus aan de VVD of ze de kiezers willen aanspreken met een nieuw verhaal over vertrouwen in de overheid dat meer thema's beslaat. En ik heb reden om te geloven dat een belangrijke factor zal zijn wie Yeşilgöz tegenover zicht heeft. Met name of zij het nog willen hebben over de val van de coalitie of eerdere beloften over migratie. Zie bijvoorbeeld deze fragmenten van Vandaag Inside en Op1. Wanneer Yeşilgöz wordt aangesproken op het beleid over migratie leidt het tot verharde toon van het gesprek en een defensief antwoord. Een deel van de VVD-achterban, dezelfde voor wie de de VVD de coalitie liet vallen, wil een zeer uitgesproken houding tegen migratie. Dus als mensen net als Johan Derksen zo fel over het onderwerp beginnen, dan kan Yeşilgöz niet anders dan hierin meegaan. Ongeacht haar eigen voorkeur en beloften op het congres. En als die fragmenten eenmaal online staan, zal het ook altijd ergens de krant halen en op social media rondgaan. En dat bevestigt dan weer het beeld dat we het toch vooral over migratie gaan hebben.

Dit verkiezingsjaar verwacht ik dat het debat over de woningmarkt steeds gebruikt gaat worden om het toch over migratie te hebben. Ik vind het frustrerend dat er zo veel aandacht is voor een onderwerp dat niet zoveel directe invloed heeft op onze levens. Dit gaat ten koste van tijd die besteed kan worden aan diepgaande debatten over de woningmarkt, bestaanszekerheid en vertrouwen in de overheid. Is het echt onontkoombaar dat we het steeds over migratie moeten hebben als de meeste Nederlanders dat niet willen? Nee. Praat in verkiezingstijd met mensen uit je eigen kring over wat je wél belangrijk vind. Ga verder dan dezelfde debatten, en ga ook in discussie over welke thema's er toe doen en met welke kaders ze besproken worden.