Je kunt Zwarte Piet niet zomaar slaaf of blackface noemen

Hoe harder de tegenstanders van Zwarte Piet roepen dat de witte dominante machten met de kindervriend hun eigen superioriteit willen bewijzen, des te meer groeit bij mij de neiging om op onderzoek uit te gaan. Is Zwarte Piet zoals wij die kennen, echt de afgeleide van een slaaf? Is Piet de Nederlandse vorm van blackface?

Geliefd huisdier Uit de zeventiende en de achttiende eeuw zijn een groot aantal schilderijen overgeleverd, waar zwarten in een bijrol op figureren.  Soms – als het decor zich buiten Europa bevindt – zijn het slaven maar vaker is hun positie lager, zijn zij gereduceerd tot een geliefd huisdier. Vorstelijke personen en hotemetoten uit die tijd kochten op reis wel eens een slaaf vrij. Die namen ze dan mee naar huis om als exotisch element te fungeren in hun huishouding of aan het hof. Op schilderijen zie je ze vaak vol adoratie naar de hoofdpersoon kijken. Dat komt omdat zij vrijgelaten zijn. Daarvoor worden zij geacht hun weldoener te belonen met hondentrouw en de schilder van zo’n portret wist wel hoe hij dat tot uitdrukking moest brengen.

Om het vreemde en het exotische te benadrukken doste men zulke zwarte dienaren het liefst uit in oosterse kostuums, die waren geïnspireerd op de dracht in Topkapi ofwel de Hoge Porte, het paleis van de Ottomaanse sultan in Istanboel. Daardoor werd hun aparte positie extra benadrukt, kon iedereen nog beter zien, hoe zij volstrekt anders waren dan de overige huisgenoten.

Eigenlijk is het vreemd dat Zwarte Piet helemaal niet op zijn oosters gekleed is. Het had mooi gepast bij de bisschop van Myra en vrijgelaten slaven waren een belangrijk motief in de literatuur van de negentiende eeuw, toen onze kindervriend zijn definitieve vorm kreeg. Zo is de graaf van Monte Christo getrouwd met een voormalige slavin, die hem uiteraard is toegewijd en er nooit aan zou denken om hem te verlaten. Dit past ook wel in het blanke superioriteitsdenken van honderdvijftig jaar geleden, toen veel (lang niet alle) Europeanen ervan overtuigd waren dat zij als enigen beschaafd waren en de heilige plicht hadden die beschaving naar alle werelddelen te brengen of men daar van gediend was of niet.

Tachtigjarige oorlog Zwarte Piet is echter gekleed als een zestiende eeuwse hoveling. Zijn uitdossing stamt  rechtstreeks uit de tachtigjarige oorlog.  Dat komt wellicht omdat de Nederlanders van de negentiende eeuw zich nogal optrokken aan het grote voorbeeld dat de geuzen en Willem van Oranje hadden gegeven. Maar dat kan niet alles zijn. Ik vermoed dat het voor de nette burgerij van pakweg 1860 onvoorstelbaar was als hun kinderen bang moesten zijn voor een – ik hanteer het normale taalgebruik uit die dagen – neger.  Zij hadden – de geschiedenis kent veel ironie en cynisme – dus een racistisch motief om Zwarte Piet juist niet uit te dossen als een al dan niet vrijgelaten slaaf maar als een edelman, die niettemin knecht was van een bisschop: een hoge positie. Hij wordt dan ook behalve Piet vaak Pieterbaas genoemd.

Blackface, maar met witte lippen Blackface is een Amerikaanse vorm van amusement, waarin blanken met geschminkt gelaat zwarten belachelijk maken.  Zij brengen clowneske figuren op het toneel: ze meten zich een slepend zuidelijk accent aan. Zij etaleren dommigheid en luiheid. Ze voeren komische dansen op De zogenaamde minstrel shows waren tot in de jaren zestig van de vorige eeuw uitermate populair, niet alleen in de Verenigde Staten maar ook in Engeland waar de BBC tot 1978 nog de Black and white Minstrel Show produceerde, waarvan een aantal afleveringen door de Nederlandse televisie zijn uitgezonden. Zwarte Piet is blackface, luidt de beschuldiging. Kijk maar naar de ringen in zijn oren en zijn dikke rode lippen.

Dikke rode lippen vind je wel in karikaturen en tekeningen maar niet in de minstrel shows.  Het ergste wat die artisten kon overkomen, was dat zij echt voor zwarten werden aangezien, wat zeker in het Engeland van de negentiende eeuw vaak gebeurde. Daarom lieten zij een strook huid rond de lippen juist ongeschminkt. En van rode lippenstift was geen sprake. Boodschap: wij zijn blank hoor, mensen! Wij zijn niet zo. Wij imiteren. Zwarte Piet daarentegen mág onder geen beding ontmaskerd worden. Hij is wie hij is.

De kledij van de minstrels doet evenmin denken aan die van Zwarte Piet. Ze dragen opzichtige herenkostuums, die zich ergens bewegen op de grens van het clownspak want – zo luidde de redenering – die domme zwarten probeerden blanken in hun ogen wel na te apen, maar het werd toch altijd ordinair en belachelijk. Het historisch kostuum van Zwarte Piet is daarentegen allesbehalve ridicuul, evenmin als de tabberd van Sint Nicolaas.

Je kunt dus het Nederlandse kinderfeest niet zomaar klakkeloos op een lijn stellen met Amerikaanse minstrel shows.

Dit alles doet niets af aan de vaststelling dat Nederland al te losjes omgaat met zijn slavernijverleden en die tragedie eindelijk eens behoorlijk moet herdenken en ook dat racisme hier bepaald niet is uitgebannen en dat het gewoonweg niet hoort om mensen om hun uiterlijk “Zwarte Piet” te noemen.

Bekijk hier hoe blanke artiesten zich op het toneel transformeren tot blackface minstrels.

Lady Elisabeth Murray en Dido, die is gekleed als een oosters ogende tropische verrassing. Er wordt wel gezegd, dat er op dit schilderij van Johann Zoffany gelijkheid is tussen Dido en Lady Elisabeth, maar dat zou ik zo niet durven stellen. De Russische keizerin Elisabeth met zwarte dienaar, die zo lijkt weggelopen van een oosters hof. Man in compleet Pietenpak: dit is admiraal Lumey, graaf van der Marck, die in 1572 Den Briel op de Spanjaarden veroverde.

Volg Han ook op Twitter

Het nieuwste boek van Han is De Mooiste Jaren van Nederland (1950-2000)