Integreer populisme in burgerschapsonderwijs

Het funderend onderwijs heeft meerdere maatschappelijke opdrachten, waaronder het voorbereiden van de jeugd op een zo zelfstandig mogelijk leven als burger in onze maatschappij. In Nederland betekent dat concreet dat scholen hun leerlingen zorgvuldig en doelgericht opleiden tot verantwoordelijke, democratische en maatschappelijk actieve burgers. Burgers die gedeelde waarden (h)erkennen, zoals vrijheid, gelijkwaardigheid, verdraagzaamheid en het kunnen omgaan met diversiteit. De overtuigingen van verschillende politieke, populistische bewegingen lijken haaks te staan op deze waarden. En dat in een tijd waarin dit populisme in Nederland, Europa en in de rest van de wereld floreert als nooit tevoren. De vraag die dan rijst, is ‘Hoe bereiden we toekomstige burgers voor op hedendaags populisme?’

Het meest logische is om aandacht voor ‘politiek populisme’ te integreren in het burgerschapsonderwijs van Nederlandse basisscholen en middelbare scholen. Dat geeft de Inspectie voor het Onderwijs ook aan in haar themarapport over burgerschapsonderwijs van december 2016. “Zorgen over eroderende sociale samenhang, maatschappelijke tegenstellingen en onzekerheid, en de stand van zaken zoals die de afgelopen jaren uit nationaal en internationaal onderzoek naar burgerschapscompetenties naar voren kwam, roepen de vraag op hoe versterking van burgerschapsonderwijs mogelijk is.” Diezelfde afnemende sociale cohesie, maatschappelijke polarisatie en onzekerheid op zowel individueel als collectief niveau onder Nederlanders en andere Europeanen vormen belangrijke dragers voor het hedendaags populisme. Burgerschapsonderwijs anno 2017 kan daarmee niet effectief zijn zonder het onderwerp populisme aandacht te behandelen.

Burgerschapsvorming Voor mij is politiek populisme een partiële ideologie die zich in al haar verschijningsvormen afzet tegen de politieke en/of economische elite, de wil van ‘het ware volk’ normerend wil laten dicteren en gedijt bij zowel sociaaleconomische als sociaal-culturele spanningen en vooral: angst. Een populistische beweging is kansrijker wanneer zij geleid wordt door een charismatische leider die even vakkundig als manipulatief kan inspelen op de onwetendheid van burgers en de daarbij horende reële en irreële angsten voor de veranderende wereld waarin we leven. Daarmee is kennis van dergelijke sociaalpsychologische processen van groot belang om de ware agenda van een populistische beweging te kunnen duiden. Het onderwijs heeft een belangrijke taak om voor die kennisoverdracht te zorgen, overigens in combinatie met onafhankelijke en kritische media. Naast deze taak op het gebied van kennisoverdracht heeft het onderwijs, zoals gezegd, ook een wezenlijke ‘vormingstaak’ (Bildung) – in deze context ‘burgerschapsvorming’.

Helaas geeft dezelfde Inspectie weinig hoop als het gaat om de effectiviteit van het moderne burgerschapsonderwijs. In haar laatste ‘ Staat van het Onderwijs ’ (april 2017) oordeelt de Inspectie hard: “Het burgerschapsonderwijs vertoont weinig samenhang en is weinig doelgericht. Bovendien ontbreekt inzicht in wat leerlingen ervan leren.” In het al eerder aangehaalde themarapport schreven de inspecteurs meer specifiek: “Dat de invulling van het onderwijs vaak incidenteel is, leraar-afhankelijk en weinig wordt gestuurd, betekent dat kansen onbenut blijven en, op z’n best, onduidelijk is in hoeverre de school erin slaagt de burgerschapscompetenties van leerlingen effectief te bevorderen. Scholen hebben weinig zicht op de eigen sterke punten of het ontbreken daarvan.” Dat geeft weinig hoop op een succesvolle integratie van het onderwerp populisme in het burgerschapsonderwijs en de gevolgen voor het kennisniveau van individuele leerlingen.

Toch houd ik graag hoop. Die hoop put ik uit mijn collega’s van Biezonderwijs. Collega’s als leerkrachten voor wie burgerschapsonderwijs wel degelijk een essentieel, structureel en natuurlijk onderdeel van hun werk in de klas is. Vooral op het gebied van het bevorderen van sociale vaardigheden van leerlingen excelleert het specialistisch onderwijs in het Nederlandse burgerschapsonderwijs. “Vaak zien scholen de dagelijkse omgang met leerlingen en het schoolklimaat als de belangrijkste instrumenten voor burgerschapsvorming.” , schrijft de Inspectie over het burgerschapsonderwijs in het speciaal onderwijs.

Waardengedreven Mijn stelling is: investeren in een positief schoolklimaat, waar geen ruimte is voor angst als zuurstof voor gestold onbehagen of schools populisme, is de basis voor het leerlingen laten leren over populisme en hen te vormen als waardengedreven burgers. Dat werkt beter dan enkel vaag theoretisch gezwam over populisme. De school is immers de samenleving in het klein en kan als realistische leeromgeving dienen om effectief met burgerschap om te gaan. In de samenleving in het groot verdwijnt populisme naar de achtergrond als een ‘positief maatschappelijk klimaat’ door burgers als zowel normaal als wenselijk wordt beschouwd. Daarbij gedreven door hun intrinsieke, door het onderwijs zorgvuldige gevormde waarden en overtuigingen. Geen misverstand; ik pleit niet voor de bestrijding van politiek populisme an sich, maar ik pleit voor het bestrijden van onwetendheid en angst als drager voor waardeloos populisme en juist voor het investeren in waardevol burgerschap. Een pleidooi uit liefde voor onze jongeren, onze toekomst.

Dave Ensberg-Kleijkers Voorzitter College van Bestuur Stichting Biezonderwijs