In de slangenkuil van het Midden-Oosten vind je geen simpele verklaring

Er zijn nog steeds mensen die beweren: 'Ik zeg maar één ding, olie'. Of: 'De Amerikanen zitten erachter'. Of: 'Dit is een laatste stuiptrekking van het kolonialisme'. Die snappen er te weinig van.

De eerste aanvalsgolf van Israël op Iran had verrassend veel gemeen met de operatie die Oekraïne uitvoerde om Russische bommenwerpers voor de lange afstand te vernietigen. De projectielen werden eerst het land in gesmokkeld en vervolgens op korte afstand van het doelwit door geheime agenten gelanceerd. Je zou haast denken: Oekraïne en Israël hebben van elkaar geleerd.

De oorlog tussen Israël en Iran heeft náást deze speculatie nog iets te maken met dat andere grote front. Iran heeft zijn volledige droneproductie zelf nodig. Van export naar Rusland kan voorlopig geen sprake zijn. Bovendien zal Israël zeker proberen ook de grote wapenindustrie van de ayatollah´s te ontregelen. En de strijdkrachten van dat land zijn kampioen ráák schieten in het hele Midden-Oosten.

Rusland is een belangrijke wapenleverancier kwijt. Het is de vraag wat daarvan de gevolgen zullen zijn. De meeste landen in de wereld roepen tot matiging op en het staken van de vijandelijkheden. Veel anders kunnen zij in de gegeven omstandigheden niet doen. En in hun hart zullen vele regeringen het zo wel mooi vinden. Als het erom gaat te verhinderen dat er een atoommacht bij komt, doet Israël het vuile werk. Soennitische heersers in het Midden-Oosten zien bovendien graag dat de Sji´itische scherpslijpers in Teheran een toontje lager zingen. Men moet dan in het bijzonder denken aan Saoedi-Arabië, dat in de regio's langs de Perzische golf een aanzienlijke en ontevreden Sji´itsche minderheid kent.

Nog scherper liggen de verhoudingen in de eilandstaat Bahrain, waar Max Verstappen zo graag racet. Daar onderdrukt een Soennitische dynastie de Sji´itische meerderheid. In Syrië waren de Soennieten decennialang het haasje omdat de heersende familie Assad een sji´itische variant op de islam beleed. Nu zijn de rollen er omgedraaid. In Irak ligt het niet veel anders. Door de invasie van de Verenigde Staten konden de Sji´ieten –  lang door de Soennitische minderheid onderdrukt, op het laatst door Saddam Hoessein - aan de macht komen.

De ayatollah´s hebben de afgelopen decennia in het Midden-Oosten allerlei ondermijnende activiteiten ondernomen, vooral in Irak en Libanon, waar de fundamentalistisch sji´itische Hezbollah dankzij de steun uit Teheran een leidende positie in kon nemen. Daarnaast hadden de Houthi's in Jemen zonder de uitgebreide steun van Teheran nooit zo´n gevaarlijke uitdaging kunnen vormen voor het zittende regime, dat zelfs de hoofdstad Sana´a moest ontruimen en is uitgeweken naar Aden. De ayatollahs keken daarbij niet naar de geloofspraktijk van hun bondgenoten. De Assads genoten hun steun, ondanks hun uiterst seculiere mondaine levensstijl, terwijl de Houthi´s zo van de oude stempel zijn dat ze weer slavernij praktiseren.

Iran zelf is wat je noemt een multiculturele samenleving. Het aantal Perzen bedraagt niet meer dan een dikke zestig procent van de bevolking. De bekendste  minderheden zijn de Azerbeijanen en de Koerden. Maar het zijn er veel meer en ze hebben allemaal hun grieven.

De laatste twee serieuze dynastieën in Iran, de Safawieden en de Kadjaren, hadden allebei geen Perzische maar een Azerbeijaans-Turkse achtergrond.  In 1925 zette Reza Pahlavi, opperbevelhebber van de Perzische kozakken, zich de troon op het hoofd. Nadat de Engelsen hem wegens nazi-sympathieën hadden afgezet, werd hij opgevolgd door zijn tirannieke zoon Mohammed Reza, die in 1979 de vlucht moest nemen voor de aanhangers van ayatollah Khomeini. De meeste inwoners van Iran beschouwden vader en zoon als usurpatoren en nouveaux riches. Dat bleek ook uit de exorbitante levensstijl van Mohammed Reza.

Dit alles - dit verleden, deze herinneringen aan verloren grootsheid en onderdrukking  - dit alles wordt in beroering gebracht door de nieuwe oorlog. En het bepaalt mede de houding van de uiteenlopende krachten in het Midden-Oosen ten opzichte van Benjamin Netanyahu en zijn regering. Ze proberen die allemaal ten eigen voordeel te gebruiken, door hem af te schilderen als de kleine satan of door met hem een heimelijk bondgenootschap te onderhouden. En dit ook nog met allerlei tussenvormen. Dat is niet vreemd. Zo hebben machthebbers in die contreien zich altijd gedragen. De Ottomaanse sultans hebben eeuwen lang een soort rust in het Midden-Oosten weten te handhaven door de verschillende aristocratische families, religies en bevolkingsgroepen handig tegen elkaar uit te spelen maar daar is na de val van dit rijk een eind aan gekomen. En inderdaad:  dat is de schuld van het Westen, in het bijzonder Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Sindsdien zijn de messen, die de Ottomaanse pasjas altijd wel weer in de schede wisten te praten, getrokken. En dan kan het ook nog voorkomen dat er ineens een wisseling van bondgenootschappen tot stand komt.

Netanyahu voelt zich als een vis in dit troebele water. Hij gedraagt zich als de gemiddelde heerser in het Midden-Oosten en dat is hij ook. Voorbeeld: toen het hem uitkwam, hield hij Hamas min of meer de hand boven het hoofd. Nu is deze organisatie de hoofdvijand nadat ze al te hard beet in de hand die haar voedde. Dit is typerend gedrag voor alle machthebbers in de regio.

Er zijn nog steeds mensen die beweren: 'Ik zeg maar één ding, olie'. Of: 'De Amerikanen zitten erachter'. Of: 'Dit is een laatste stuiptrekking van het kolonialisme'. Die snappen er te weinig van. Hun analyses bevestigen hoogstens hun eigen vooroordelen omdat ze op zoek zijn naar de helderheid die eenvoud biedt. Inderdaad: de olie wordt nú al duurder. Dat is dan weer goed nieuws voor Poetin maar het is geen bepalende factor en de wil van de Verenigde Staten net zo min. En met de constatering dat Israël een koloniaal project is, kom je ook niet verder. Wel met de gedachte dat het een staat is in het Midden-Oosten als alle andere en zich ook zo gedraagt.

Er is niet één enkele drijvende kracht in het Midden-Oosten. Het is een slangenkuil.

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin zeker nu de laatste putten open blijven. Tevens noem ik de PVV een extreemrechtse partij.

Beluister Het Geheugenpaleis, de wekelijkse podcast van Han van der Horst en John Knieriem.