In de relatie Rusland-Europa denkkracht mobiliseren

De Volkskrant bevatte afgelopen weekend (11/12 februari 2023) een intrigerend gesprek met de Nederlandse oud-diplomaat Kees van Rij. Van Rij heeft na de val van de Muur in 1989 aan de opbouw van de nieuwe relatie tussen de EU en Rusland meegewerkt en gunt ons, lezer, een kijkje in de (toenmalige) keuken van de westerse diplomatie. Intrigerend omdat de nieuwsgierige lezer kennisneemt van een doorgaans gesloten circuit van onderhandelaars en van de belangen die zij moeten behartigen. Het is een spannende periode. De Koude Oorlog is ten einde, de Sovjet-Unie uiteengespat en de Europese Unie gaat gesprekken aan met nieuwe buurlanden als Oekraïne, Georgië en Moldavië. In deze landen bevinden zich Russische minderheden en de in 1999 nieuw aangetreden Russische president Poetin ziet het als zijn plicht deze minderheden in bescherming te nemen.

Mijn eigen nieuwsgierigheid naar het verhaal van Van Rij wordt gevoed door drie vragen. 1. Welke geopolitieke issues hebben de agenda bepaald in de relatie EU-Rusland? 2. Hoe zijn partijen daarmee omgegaan? 3. Hoe reflecteert Van Rij op de door Poetin geïnitieerde Oekraïne-oorlog, nu bijna een jaar geleden? Welke lessen zijn geleerd?

Geopolitieke issues. Ik signaleer twee centrale issues. In het diplomatieke verkeer gaat het voortdurend om de positie van de tussenlanden. De EU is van mening dat deze voormalige Sovjetstaten autonoom zijn in hun keuzes, terwijl Rusland bezwaar heeft tegen de wijze waarop het Westen, inclusief Navo en de VS, zich met deze landen actief inlaten, inclusief hun bemoeienis met verkiezingen. Poetin’s troefkaart - de Russisch sprekende minderheden – wordt door hem deels uitgespeeld (Russische troepen blijven in Noord-Moldavië, inval in Georgië in 2008) maar bleef hoofdzakelijk nog tegen de borst gehouden. In het verlengde hiervan werd de Krim in 2014 en Oostelijk Oekraïne in 2022 ingelijfd. Een tweede issue is de inrichting van het Europese continent, na het einde van de Koude Oorlog. Het Kremlin wil betrokken worden bij de strategie van de Navo en de uitbreiding van de EU maar de Westerse landen houden de boot af. Van een in 2003 beoogde gemeenschappelijke veiligheidssysteem is het niet gekomen.

Houding partijen. In de beginperiode voerden de EU en Rusland geregeld diplomatiek topoverleg, zo lezen we in het relaas van Van Rij. Bij elkaar opgeteld hebben de Westerse diplomaten namens EU, Navo en de VS vaak een ‘nee’ laten horen op beoogde sleutelposities van Rusland: een visumvrije doorgang naar de exclave Kalingrad (2002); de OVSE-deal in 2003 over de Russische betrokkenheid in Trans-Dnjestrië (Moldavië); en de hierboven genoemde betrokkenheid bij de vormgeving van het Europese continent.

Westerse diplomaten hanteerden namens hun regering de volgende argumenten: de uitbreiding van de EU is een interne aangelegenheid; de uitbreiding van de Navo valt buiten het topoverleg; de betrokkenheid van de inmiddels autonome ‘tussenlanden’ is een zaak van die landen zelf. Als zij zelf kiezen voor de EU is het hun zaak. Van Rij signaleert dat het politieke klimaat in Rusland inmiddels steeds onvrijer wordt en dat de tussenlanden steeds meer geporteerd raken voor een vrije, democratische keuze.

Reflectie. De oud-diplomaat geeft aan dat de jongste geschiedenis voor Rusland getypeerd kan worden als verlies. Ze zijn na de val van de Muur de sovjetstaten kwijtgeraakt en zijn gefrustreerd omdat ze hun geopolitiek meesterschap hebben verloren. Ze zijn in de ban geraakt van de vraag hoe dit meesterschap weer te verkrijgen. Van Rij ziet daarentegen de EU krachtiger worden met een Amerikaans leiderschap op afstand. Dit Europa gaat niet langer uit van het Koude Oorlogssysteem waarin grootmachten afspraken maken waaraan kleine buurlanden zich moeten confirmeren. Van Rij vindt het daarnaar gevraagd zeer moeilijk om de vraag te beantwoorden of het anders had kunnen lopen met Oekraïne en tussen de EU en Rusland.

Er is een aantal aspecten dat in het verhaal niet genoemd wordt. En misschien ligt daar mogelijkerwijs een deel van het antwoord op die moeilijke vraag. Er is een innig samengaan tussen de EU en de Navo waarin de VS de boventoon voert. Het ‘njet’ (nee) tegen het Kremlin is vaker gebruikt dan het ‘da’ (ja). Waarom heeft Europa – los van de VS - zich niet meer ingezet om een democratisch continent te vestigen waarin ook plaats zou zijn voor Rusland en de Russische bevolking? In de begintijd (2003) zetten beide machten zich in voor een ‘routekaart voor vier gezamenlijke ruimtes’ (economie & milieu, rechtsstaat, externe veiligheid en onderzoek & cultuur)’ met het oog op wederzijdse uitwisselingen en nieuwe initiatieven. Waarom is dit proces niet voortgezet ondanks de verschillen van inzicht? Als een land als Rusland door een geschiedenis van verlies gefrustreerd raakt, kan de ander binnen het ene continent meedenken hoe dit verlies kan opgaan in een wederzijds perspectief van samenwerking en ontwikkeling. Ter voorkoming van vernedering. Waarom is deze beproefde les vanuit internationale conflicthantering hier niet gevolgd?

De situatie waarin de wereld zich nu bevindt: een bloederige oorlog – mogelijk zonder winnaars; landen in Azië, Afrika en Latijns-Amerika die zich afkerig houden en geen partij willen kiezen; spanningen tussen China en de VS; een opstuwende wapenwedloop waarvan vooral de VS profiteert; de vertraagde strijd tegen de klimaatverandering, vraagt om nieuwe strategieën. Waarom niet alle verbeeldingskracht en alle denkwerk – ook van denktanks, media en politici die nu nog onder luid trompetgeschal de escalatieladder betreden - in Europa mobiliseren om van de geschiedenis wijzer te worden? Na de annexatie van de Krim in 2014 is er geen EU-Rusland top meer geweest en beheersen sancties de wederzijdse betrekkingen, verhevigd door de inval van Poetin in Oekraïne in 2022.

Mijn pleidooi is geen vrijbrief voor Poetin om de berechting van zijn vermeende oorlogsmisdaden te ontlopen. Ook zijn mogelijke bevelsbetrokkenheid bij het neerschieten van de MH17 moet voorwerp zijn van justitieel onderzoek. Het is een complex vraagstuk om in zo’n situatie nieuwe geopolitieke relaties aan te gaan. Veel creatief diplomatiek verkeer is nodig om zo’n langdurig proces in gang te zetten en in goede banen te leiden. Een werkelijk ander alternatief voor het nu verwoestende ‘wij-zij’ zie ik zelf als betrokken én nieuwsgierige burger niet. Ook politieke gevangenen in Rusland, waaronder Aleksej Navalny, rekenen op onze inzet. Zij blijven te vaak buiten beeld terwijl zij de belichaming zijn van hoop van een ander, meer vredelievend Rusland in Europa.

cc-foto: Can Pac Swire