Ik schaam me

Schaamte is een gevoel dat je zonder vooraankondiging kan overvallen. Enige weken na het wereldkampioenschap voetbal sloeg ik The New York Review of Books open, een gedistingeerd tijdschrift dat gewoonlijk vol doortimmerde essays staat over literatuur, kunst, politiek en geschiedenis. Mijn oog viel op een foto van een in Oranje gehulde voetballer die zijn noppen plantte in de borst van een Spaanse tegenstander. Onder dit beeld – de inmiddels infame charge van Nigel de Jong op Xabi Alonso – stond een essay van Tim Parks, getiteld: ‘The Shame of the World Cup.’

Ik voelde me betrapt en bekeken. Hoezeer ik me ook vocaal had afgekeerd van het getoonde spel, ik kon me niet losmaken van het gevoel dat dit beeld onze samenleving – mij incluis – vertegenwoordigde. Dit was wat we waren geworden: het te hoog geheven been van Nigel de Jong.

Nu, een handvol maanden verder, schaam ik me weer, gerepresenteerd door een regeer– en gedoogakkoord dat gestoeld is op ressentiment en populistische antwoorden op complexe problemen.

Het ene heeft niet één-op-één met het andere te maken, maar de parallellen zijn frappant. Schets de ontwikkelingen in steekwoorden, en je hebt er zowel het voetbal als het politieke en maatschappelijke klimaat mee gevat. De opkomst van de hufterigheid. De ontkenning van het belang van culturele en morele waarden. Het afschudden van deze ‘balast’, ten faveure van een aanpak die – ongeacht de menselijke kosten – tot betere ‘resultaten’, oftewel: winst, moet leiden. Een wereld waarin winnen voor schoonheid en fatsoen gaat. De belegeringsmentaliteit van zij die niet op hun eigen verruwing wensen te worden aangesproken – of het nu de spelers van het nationaal elftal, de politici of gekrenkte burgers zijn. Het badinerend wegzetten van ‘mastodonten’, of ze nu Cruijff of Van Agt heten. De schaamteloosheid, vooral.

Ook schaam ik me voor mezelf. Ik schaam me ervoor dat ik veilig in mijn werkkamer zit en me niet uitspreek. Dat ik mijn kop hou, omdat ik geen mailbox vol bedreigingen wens. Dat ik net zo min als niet-populistische politici in staat ben een taal te ontwikkelen waarmee constructief over reële problemen achter het ressentiment kan worden gesproken. De weeffouten in de multiculturele samenleving, de ontmenselijking van economisering en de politieke en culturele ontheemding van grote groepen binnen de samenleving.

Hoe heb je het erover zónder essentiële aspecten van een gezonde samenleving te grabbel te gooien? Tegelijkertijd koester ik mijn schaamte, want ze bewijst dat ik nog niet bereid ben de uiterste stap te nemen: me helemaal los te maken van dat waarmee ik me verbonden voel. Fatalisme en onverschilligheid – hoe aantrekkelijk ook – zijn een brug te ver.

Deze week besloot Bert van Marwijk Nigel de Jong alsnog uit het Nederlands elftal te zetten, nadat de verdedigende middenvelder het been had gebroken van Newcastle United speler Hatem Ben Arfa. Die maatregel had veel eerder genomen kunnen worden, maar de waan van de effectiviteit had coach en spelers blind gemaakt voor de klassieke waarden van het vaderlandse voetbal. Klaarblijkelijk is het, zoals het Engelse spreekwoord zegt, darkest before dawn, en was het Van Marwijk nu duister genoeg geworden. Het is een stap die hoopvol stemt. Misschien dat ook de samenleving – geschrokken van de brute charges op het politieke en maatschappelijke speelveld – zal kiezen voor een andere manier van met elkaar omgaan.