Hypocrisie volgens de Portugese filosoof Cristiano Ronaldo

Het woord ‘hypocrisie’ wordt te gemakkelijk gebruikt en dan vooral door types die een hekel hebben aan principes. Dat betoogde ik vorige week op Joop. In de Volkskrant van zaterdag – of om preciezer te zijn in Vonk, het nieuwe katern dat maar niet wil vlammen -, probeert Jonathan van het Reve die bewering onderuit te halen.

Hij schrijft in zijn filosofisch bedoelde rubriek ‘Logisch’ :

“Nu is het wijzen op hypocrisie inderdaad een manier om een bepaald idee of principe aan te vallen, maar dat betekent toch niet dat wie dat doet meteen ook tegen ideeën en principes in het algemeen is? Het kan pijnlijk en ongemakkelijk zijn wanneer je iemand op en inconsequentie wijst, maar in feite is het zoeken naar interne tegenstrijdigheden juist een van de zuiverste manieren van redeneren.

Van het Reve haalt daarbij twee dingen door elkaar want inconsequenties en paradoxen zijn een bijna onontkoombaar uitvloeisel van principes. Laat ik voor mezelf twee voorbeelden noemen. Ik ben vegetariër, eet dus geen dieren, maar wel eieren. Zoals Woody Allen zei: “Ik ben vegetariër maar ook voor vrije abortus dus eieren zijn ok”. Maar dat is natuurlijk een kip-en-ei dilemma. Want wie legkippen fokt, krijgt automatisch ook haantjes en die worden natuurlijk opgepeuzeld. Eieren eten is dus inconsequent, als je het principe geen vlees-eten doortrekt. Het is een inconsequentie waar ik mee kan leven.

Het tweede voorbeeld is wat ingewikkelder. Ik eet geen vlees onder meer omdat ik varkens heel leuke en superslimme dieren vind. Het zijn voor mij een soort dolfijnen van de boerderij. Maar wat is hun enige bestaansrecht? Dat ze worden opgegeten. Een ander nut hebben varkens niet. Aan mij die ze juist wil beschermen heeft een varken dus niets. Dat is een interne tegenstelling. Ik vind die paradox interessant maar in de praktijk niet relevant. Er zijn immers 10 miljoen varkens in Nederland die te weinig ruimte hebben. Er minder opeten is geen slechte zaak.

Maakt die inconsequentie en paradox mij nu een hypocriet? Nee, in het geheel niet. Een hypocriet is iemand die huichelt, iemand die het een roept en stiekem het ander doet. De term hypocriet is dan ook geen kritiek, het is een beschuldiging. Je zegt dat iemand niet te vertrouwen is.

Als je iedereen die inconsequent is meteen voor hypocriet uitmaakt, keer je je tegen principes in het algemeen. Dat is de laatste tijd in het Nederlandse debat bijvoorbeeld populair onder lui die zich scharen achter de ideeën van Ayn Rand, de schrijfster die meent dat egoïsme de hoogste vorm van beschaving is. Principes zijn immers vaak bedoeld om egoïsme te bestrijden. Rand-aanhangers vinden bijvoorbeeld dat altruïsme ‘hypocriet’ is omdat degene die het bedrijft er zelf een goed gevoel bij krijgt. Terwijl je ook kunt zeggen dat dat juist het slimme is van altruïsme, het is win-win. Maar in dergelijke – rechtse – ogen is iemand die niet egoïstisch is per definitie een hypocriet.

Als je er op gaat letten komt dat patroon steeds terug in de links-rechts discussie. Hang een principe aan en voordat je het weet krijg je het etiket hypocriet opgeplakt. De grap is dat het andersom niet zo consequent gebeurt. De houding van Wilders bijvoorbeeld ten opzichte van het principe van de vrijheid van meningsuiting is op z’n zachtst gezegd inconsequent maar toch krijgt hij slechts zelden het etiket hypocriet opgeplakt, alleen in het buitenland durven ze dat: kijk hier of hier. 

Het woord hypocriet komt van het Griekse hypokrisis wat zoiets betekent als ‘doen alsof’. Daar moest ik een beetje aan denken toen ik maandag PVV-fractievoorzitter De Graaff in de Eerste Kamer hoorde praten. Hij deed alsof hij een belezen man is en haalde de Britse premier Chamberlain aan om de euro-crisis te typeren. En dan natuurlijk het citaat “I believe it is peace for our time” dat Chamberlain letterlijk aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog uitte. Van de PVV mag je als criticus niet aan de Tweede Wereldoorlog refereren, maar zij wel. Noem het inconsequent.

Maar het mooiste citaat kwam toen de PVV-politicus tekeer ging over de hulp aan Griekenland: De bekende Griekse wijsgeer Epimenides zei het al: “Kretenzers, altijd leugenaars”.

De uitspraak die De Graaff aanhaalt is niet beroemd omdat hij werd geuit door een Griekse wijsgeer maar omdat Epimenides zelf een Kretenzer is. De filosoof is daarmee de uitvinder van de paradox: zijn uitspraak kan niet waar zijn als hij waar is. Een Kretenzer kan niet beweren dat alle Kretenzers liegen want dan liegt hij zelf ook.

Misschien heeft De Graaff het bedoeld als zelfspot van de hogere soort maar het lijkt alsof hij de uitspraak heeft opgediept uit een citatenboek en de context niet kent. Dat hoeft geen schande te zijn. Churchill zei immers al dat het voor onontwikkelde mensen goed is om citatenboeken te lezen. Het zou hypocriet zijn als ik zou doen alsof ik ooit een boek van Churchill heb gelezen, ik heb het natuurlijk ook zelf uit een citatenboek. En inderdaad, citaten zeggen soms duidelijker wat je wilt beweren dan dat je dat zelf kunt.

Van het Reve eindigt zijn analytisch bedoelde betoog in de Volkskrant met een jij-bak. Ik schreef dat ik me stoor aan het gemak waarmee het woord hypocriet gebruik wordt. Van het Reve besluit met: “De vraag is alleen over wie dat gemak meer zegt: over de hypocrisie-roepers of over de redeneringen van hun tegenstanders.” Van het Reve geeft geen antwoord op zijn eigen pseudo-reflecterende vraag, laat ik daarom de Portugese filosoof Cristiano Ronaldo citeren: “Ik ga niet hypocriet doen en het tegenovergestelde beweren van wat ik denk, zoals anderen doen.”

Lees hier het eerdere stuk over hypocrisie: Hoe De Balie het debat de nek om draait