Humanisten, stop die obsessie met de islam

De laatste tijd bekruipt mij steeds sterker de vraag of ik me nog thuisvoel in het georganiseerde humanisme en bij de organisaties die het humanisme publiekelijk uitdragen. Humanistische organisaties, waaronder internationale koepels als EHF en IHEU en landelijke instanties als het Humanistisch Verbond, zijn complexe instituten, die zich met tal van zaken bezig houden. Sommige van hun activiteiten zijn zeer “praktisch”, zoals het geven van humanistische bijstand aan bijvoorbeeld gevangenen, maar veel van de activiteiten zijn gericht op het agenderen van zaken en het beïnvloeden van de publieke opinie. En met dat laatste heb ik steeds meer moeite.

Want het lijkt soms wel alsof de humanistische organisaties met slechts één boodschap het grote publiek willen bereiken: de vrijheidsbeperkende invloed van religie in het algemeen, en die van de islam in het bijzonder. De focus van het HV ligt, onder de bezielende leiding van voorzitter Van der Ham, vooral op de positie van voormalige moslims in landen in het Midden-Ooosten. En niet zonder reden: de positie van iedereen die atheîst is of een andere religie aanhangt is in sommige landen uiterst benard, en met name zij die de Islam (willen) verlaten moeten soms vrezen voor hun leven.

Niemand zal ontkennen dat het een goede zaak is als deze issues op de diverse internationale politieke agenda’s een belangrijke plaats krijgen. En toch vraag ik me soms af of deze overmatige aandacht voor (ex-)moslims zo’n prominente plek in moet nemen binnen de humanistische instituties. Vooral met het oog op de beeldvorming rond het humanisme onder gelovigen hier in Nederland, die de instituten toch vooral als “one-issue”-organisaties zullen beschouwen, die vooral de kwalijke kanten van religie onder de aandacht brengen.

Het feit dat het humanisme een atheïstische basis kent, is voor mij geen reden om zich daarom dan ook vooral tegen religie te keren. Immers, het humanisme staat voor een grote hoeveelheid waarden die met grote regelmaat buiten een religieuze context worden geschonden, bijvoorbeeld in rechts-radicale kringen.

Nu ben ik nadrukkelijk niet van de school die zegt dat je je niet om een probleem mag bekommeren, “omdat er ook andere problemen zijn”. Wel vraag ik me af waarom de humanistische organisaties met name dit aspect (religieuze invloed vs. seculaire waarden) zo nadrukkelijk op de korrel nemen. Maar er is een nog belangrijker reden waarom ik moeite heb met het benadrukken van de onverenigbaarheid tussen humanistische waarden en het aanhangen van een religie. Wij schieten onszelf in de voeten.

Humanistische organisaties moeten zichzelf de vraag stellen: Waartoe bestaat onze club? Wat willen wij bereiken? Persoonlijk zou ik die vraag beantwoorden met: het zo breed mogelijk verspreiden van humanistische waarden in de samenleving, zoals daar zijn het in hoge mate waarderen van een rationele en/of wetenschappelijk benadering van vraagstukken, democratie en inspraak, sociale betrokkenheid, grote individuele vrijheiden op persoonlijk vlak en een gedeelde verantwoordelijkheid voor het streven naar een waardig en vrij bestaan voor iedereen.

Is deze strijd erbij gebaat wanneer het júist de humanisten zijn die telkens verkondigen dat deze waarde in tegenspraak zijn met de waarden van hen die een religie aanhangen? Is het niet zo dat wíj, de humanisten, keer op keer het idee inprenten bij religieuzen dat zij niet hoeven te proberen om humanistische waarden na te streven, omdat die volgens de door ons aangehaalde voorbeelden onverenigbaar zijn met het geloof? En nogmaals: wanneer humanistische overtuigingen en zelfs basale mensenrechten hartgrondig worden geschonden uit naam van een religie, dan is het de plicht om deze zaken te bekritiseren. Maar wanneer wij ons alleen nog maar bekommeren om misstanden die voortkomen uit religieus fanatisme, en vrijwel volledig voorbij gaan aan alle vormen van discriminatie, uitsluiting, racisme, seksisme en andere schendingen van de mensenlijke waardigheid die hun grondslag niet hebben liggen in religie, dan schieten wij ons uiteindelijke doel falikant voorbij.

Ik wil pleiten voor een nieuwe vorm van humanisme. Dat nieuwe zit hem niet eens zo zeer in afwijkende ideeën over de humanistische waarden. Het nieuwe zit hem vooral in de focus die we moeten leggen daar waar die nodig is, om zo effectief mogelijk tot de realisatie van onze doelen te komen: het verspreiden en in de praktijk brengen van het humanistisch gedachtegoed.

• Uitdragen van humanistische waarden met een positieve boodschap. Laten zien wat de (persoonlijke) meerwaarde is van het omarmen van deze waarden. Niet waarom religie beperkend is, maar waarom humanisme verrijkend is.

• Laten zien wat humanistische waarden voor persoonlijke vrijheid kunnen betekenen, bijvoorbeeld op het gebied van relatievormen, gender en seksuele identiteit.

• Uitdragen dat het niet ons streven is om mensen hun religie te laten afzweren, maar duidelijk maken dat er veel voorbeelden zijn -nu en in de geschiedenis, en mogelijk bij andere godsdiensten- die tot inspiratie kunnen dienen bij het verenigen van religie en humanisme, inclusief de persoonlijke vrijheden die wij nastreven.

• Een betere balans tussen de aandacht voor persoonlijk humanisme en het “politieke” streven van het humanisme.

• Het nadrukkelijk veroordelen van hypocriete rechtse krachten, voor wie onderwerpen als vrouwen- en homo-rechten alleen een issue zijn wanneer ze in verband kunnen worden gebracht met religie.

Ik wil niet bij een club horen die uitdraagt dat je, zolang je een religie aanhangt, je onmogelijk een voorstander kunt zijn van vrijheden voor homo’s, vrouwen en anderen onderdrukten. Ik wil niet telkens om de oren worden geslagen met een Koran-vers of een citaat uit Leviticus waaruit moet blijken dat je als gelovige onmogelijk achter deze vrijheden kunt staan. Ik wil niet bij een club horen die de afstand tussen gelovigen en humanistische waarden alleen maar bevestigt en vergroot.

Wij zijn op de verkeerde weg. Het is aan ons om liberalere gelovigen in ons kamp te krijgen. Het is aan ons om gelovigen een voorbeeld te geven van mensen die belangrijke persoonlijke vrijheden weten te combineren met hun religie. En bovendien is het aan ons om op te staan en onze stem te laten horen telkens wanneer iemand weer de suggestie wekt dat deze waarden absoluut onverenigbaar zijn. Want het laatste wat we willen is dat ruimdenkende, twijfelende en progressieve gelovigen het idee krijgen dat ze inderdaad hun geloof naar de letter van het Heilige Schrift moeten volgen. En juist dat is wat wij nu doen.

Het is tijd voor een Nieuw Humanisme. Een humanisme dat de goedwillendheid van mensen van allerlei pluimage weet te verenigen, om zo een krachtig signaal af te geven dat er meer is wat ons bindt, dan wat ons verdeelt. Ik vraag me af of hier binnen de bestaande humanistische instituties plaats voor is. En dus of ik nog langer deel wil uitmaken van organisaties die het tegenovergestelde bewerkstelligen dan dat waarvoor ze zeggen te staan.