Hoogleraar Tom Zwart zit er finaal naast over Erdogan

Met verbazing las ik het op 23 september jl. in NRC Handelsblad verschenen artikel ‘Stop eindelijk eens met dat framen van de Turkse president’ van Tom Zwart, een hoogleraar in de Rechten van de mens aan de Universiteit van Utrecht.

Zwart was me al eens eerder opgevallen. Omdat hij kritische kanttekeningen plaatste bij de vervolging van Geert Wilders, en vanwege zijn kritiek op uitspraken van de Hoge Raad en het Europees hof voor de rechten van de mens (ECHR) over de discriminatie van vrouwen binnen de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP). Wat voor redenen Zwart daartoe had laat ik hier in het midden, al constateer ik dat hij kennelijk graag meningen etaleert die door velen als een rake klap in het gezicht worden ervaren. Wat hij over Erdogan en Turkije schreef is wederom zo’n voltreffer.

Eerlijk proces Zwart richtte zich in NRC tegen politici die sancties tegen Turkije eisen omdat zij vrezen dat de naar aanleiding van de mislukte staatsgreep van 15 juli jl. gearresteerde verdachten geen eerlijk proces zullen krijgen.

Met zijn eerste zinnen had Zwart mij al op de kast. Het is namelijk uitgesloten dat de verdachten op een eerlijk proces kunnen rekenen.

Eerder dit jaar greep Erdogans regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) in binnen de rechtelijk macht. Daarbij werden rechters en aanklagers die beslissingen namen tegen Erdogans zin de laan uitgestuurd, of naar een lagere positie overgeplaatst.

Rechter en aanklagers die hun positie behielden kregen zo een duidelijke boodschap.

Verwacht met die dreiging boven hun hoofd nog maar eens dat magistraten vasthouden aan hun onafhankelijkheid bij het nemen van beslissingen.

Verder heeft Erdogan de constitutionele orde naast zich neergelegd door een presidentieel systeem af te kondigen zonder dat de grondwet daarin voorziet (een coup!). In dat kader gedraagt hij zich niet alleen als militaire opperbevelhebber, maar ook als de hoogste autoriteit wat betreft rechtspraak.

Aldus zijn de scheiding der machten en de rechtsstaat fundamenteel aangetast in Turkije. De verwachting dat zij die naar aanleiding van de couppoging zijn gearresteerd op een eerlijk proces kunnen rekenen is onder deze omstandigheden nergens op gebaseerd.

Sociale programma’s Er ontstaat een sterk vertekend beeld van Erdogan en Turkije in het artikel van Zwart. Zo sterk en zo veelvuldig, dat ik nauwelijks weet waar ik moet beginnen, maar ik noem een aantal punten.

Volgens Zwart garandeert Erdogan het recht op voedsel voor arme Turken. Zeker, de AKP zet sociale programma’s in waarbij voedsel, huisraad en geld aan arme Turken wordt verstrekt.

Die steun wordt met graagte geaccepteerd, want hoewel de armoede in de eerste jaren van het AKP-bestuur terugliep, kwam in 2007 een einde aan die tendens. Volgens de meest recente cijfers van het Turkse bureau voor statistiek is de armoede het laatste jaar wederom toegenomen. In combinatie met de groei van de economie verklaart dat waarom Turkije bovenaan staat op de rangschikking van landen waar inkomen en rijkdom het minst gelijk zijn verdeeld.

De sociale programma’s van de AKP mogen niet verward worden met de sociale bijstand zoals Nederland die bijvoorbeeld kent. Ze zijn namelijk uitsluitend gericht op wijken waar de AKP bij verkiezingen veel stemmen vindt. Aldus beloont de AKP haar in armoede verkerende achterban. Arme wijken waar niet of veel minder op de AKP wordt gestemd, zoals in de Koerdische gebieden in Zuidoost Turkije, krijgen niets en kunnen de moord steken als het aan Erdogan ligt.

De werkelijkheid ziet er dus heel anders uit dan de snelle constatering van Zwart dat Erdogan het recht op voedsel garandeert.

Militairen Zwart roemt Erdogan verder om zijn verdiensten bij de democratisering van Turkije en het dresseren van de militairen. Over de periode tussen 2002 en 2008 gaat dit ogenschijnlijk op. Turkije leek toen inderdaad te democratiseren. Zelf trapte ik aanvankelijk ook in die val.

Achteraf weten we echter dat met Erdogans schijndemocratisering de factoren moesten worden uitgeschakeld waarvan verwacht kon worden dat ze hem in de weg zouden lopen bij het invullen van zijn autocratische ambities.

Het is ironisch dat de eerste tekenen van dat laatste zich manifesteerden toen aanklagers in dienst van zijn huidige aartsvijand, imam Fethullah Gülen, op basis van een fantasievolle aanklacht militaire en civiele critici vervolgden.

Dat daarbij diverse journalisten achter de tralies terechtkwamen zag Erdogan niet als bezwaar. Hij noemde zich in dat verband zelfs trots ‘de aanklager namens de natie.’ Een boek van de gearresteerde journalist Ahmet Sik verwierp hij als een ‘papieren bom.’ Sik was met andere woorden, ‘een terrorist’.

‘Terroristen’ Sindsdien is er geen einde gekomen aan het vervolgen van journalisten en heeft dat Turkije een erg slechte reputatie opgeleverd. Tom Zwart kan zich daar niet erg om bekommeren. Wie in Nederland oproept tot steun aan IS riskeert ook een gevangenisstraf, schrijft hij ijskoud.

Het is een gotspe van de eerste orde om te stellen dat journalisten in Turkije alleen vervolgd worden omdat ze opkomen voor terroristen. Citeert Zwart een van Erdogans toespraken? Het lijkt er alleszins op.

Journalisten worden in Turkije vervolgd omdat ze bij een krant werk(t)en waar Erdogan een hekel aan heeft, omdat ze kritiek hebben op het regeringsbeleid, of omdat ze gegevens onthullen over illegale praktijken van de overheid. Zoals over het illegale wapentransport begin 2014 van de nationale inlichtingendienst MIT naar een onduidelijke bestemming in Syrië. Wie dergelijke praktijken aan de kaak stelt heet niet alleen voor Erdogan een terrorist, maar zo te zien ook voor Zwart.

Andere journalisten krijgen met vervolging te maken als zij pleiten voor vrede. Honderden academici worden eveneens om die reden vervolgd of ontslagen. Zwart noemt hen niet eens.

Minderheden In een poging zich in te dekken stelt Zwart en passant dat Turkije geen mensenrechtenparadijs is. Nee, dat is het verre van. Hoe zou het dat kunnen zijn gezien de stelselmatige discriminatie van minderheden, waaronder niet alleen Koerden en Alevieten, maar bijvoorbeeld ook homoseksuelen, atheïsten en kunstenaars?

Daarom is het schunnig dat de hoogleraar uit Utrecht even eerder in zijn artikel meent Erdogan te moeten prijzen omdat die een einde aan de discriminatie van minderheden zou hebben gemaakt. Waar haalt Zwart het vandaan?

Het rechte pad Nederland zou Erdogan volgens Zwart moeten helpen om op het rechte pad te blijven. Welk rechte pad? De Turkse president is al jaren niet meer op een recht pad gesignaleerd. En waar het daar op leek bleek het uiteindelijk om een kromme sluipweg te gaan die het streven naar alleenheerschappij dient.

Bovendien, als het om middelen gaat die de Europese politiek kan inzetten om Erdogan op dat ‘rechte pad’ te houden, wordt Zwart opeens heel vaag, waardoor ik me niet aan de indruk kan onttrekken dat hij het zelf niet weet.

Bij wat Zwart schrijft over de gevolgen van de crisis in Turkije op Nederland, zoals de integratie van Turkse Nederlanders, sta ik niet stil. Simpelweg omdat Nederland mijn afdeling niet is. Zoals Turkije duidelijk niet de afdeling van Zwart is, al zullen Erdogans door religieuze en nationalistische wanen bedwelmde volgelingen daar zeker anders over denken. Voor zover de hoogleraar een heldenstatus onder hen ambieert wens ik hem succes bij het bereiken van deze twijfelachtige eer.

Verder kan ik Zwart alleen maar het advies geven om eens te praten met Turken die hechten aan vrijheid, een rechtsstaat en echte democratie. Dan bedoel ik de Turken onder wie er op het moment veel trachten een visum voor het buitenland te bemachtigen, omdat ze door Erdogans toedoen alle vertrouwen in hun geboorteland zijn kwijtgeraakt en daar ook geen toekomst meer zien.

Volg Peter Edel op Twitter   Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)