Hongkong-protest is geen Plein van de Hemelse Vrede

Hongkong: de vroegere Britse kolonie waar nog steeds het verkeer links rijdt en dubbeldekkers het busvervoer verzorgen; de drukke wereldstad met louter hoogbouw en een schitterend financieel centrum; het autonome gebied is een stip op de kaart van de grootmacht China. De massale protesten, die momenteel plaatsvinden, verstoren deze welbekende beelden van Hongkong. Dat vraagt om een nieuwe kijk op de stad, ook al dragen de koloniale geschiedenis, de neoliberale stijl van stadsbestuur, en het Chinese autoritaire politieke bestel bij aan het ontstaan van de huidige situatie.

Door: Murat Es en Rolien Hoyng

The Umbrella Revolution van Hongkong is nu zes dagen oud. De opstand brak op 28 september uit. Stakende studenten en burgers hielden Civic Square bezet, dat vlak bij de overheidsgebouwen ligt. De bezetting van het plein werd met geweld onderdrukt. Hierop stroomde de straat vol met mensen. De beweging voor burgerlijke ongehoorzaamheid Occupy Central with Love and Peace (OCLP) vervroegde de aanvangsdatum van de geplande bezetting om zich bij het protest van de studenten aan te sluiten.

De eisen, geformuleerd door OCLP, omvatten het aftreden van de impopulaire Chief Executive C.Y. Leung en het intrekken van het voorstel van het National People’s Congress Standing Committee voor de verkiezingen van 2017. Volgens dit voorstel heeft elke kandidaat voor de topfunctie van Chief Executive in Hongkong de goedkeuring nodig van 50 % van een benoemingscommissie, die de facto pro-Beijing is. Daarnaast wordt de kandidaat door de centrale overheid in Beijing beoordeeld op zijn patriottisme. 

Verandering? Als internationale wetenschappers trekken wij over de wereld. Op dit moment zijn wij gestationeerd in Hongkong. Voor ons onderzoek analyseren wij stedelijke protestbewegingen en democratische politiek. Vanuit dit perspectief en rapporterend op locatie, willen wij de bijzondere context en geschiedenis van Hongkong in verband brengen met politieke uitingsvormen en organisatiemethoden die internationaal steeds meer gebruikelijk zijn. Daartoe interviewden wij collega-wetenschappers, studenten-activisten, alsmede post-graduate studenten uit het vasteland van China, die in Hongkong studeren.

De eerste vraag die wij aan onze academische collega’s stelden, betrof de historische erfenis: beogen de huidige protesten verandering in Hongkong of in China? Denise Ho doceert hedendaagse Chinese geschiedenis. Zij legde uit dat ten tijde van de overdracht van Hongkong van Groot Brittannië aan China in 1997 de algemene verwachting was dat China uiteindelijk zou overgaan tot democratie. Daarmee zou tevens de belofte aan Hongkong voor een constitutionele democratie gerealiseerd worden. “Eerst waren er speculaties over de aanstaande instorting van China, daarna verklaringen hoe de Chinese staat alleen maar gegroeid is. Met deze groei is het vooruitzicht op constitutionele democratie twijfelachtig geworden.”

Siu-Leung Li, die professor is in cultural studies, bevestigde Ho’s conclusie dat met de jaren de verwachting verdween dat “Hongkong democratie zou krijgen, zodra China het had.” De frustratie over de totalitaire grip van Beijing op het constitutionele hervormingsproces van Hongkong heeft geleid tot een nieuw gevoel van een lokale identiteit, afwijkend van China’s culturele identiteit. Li stelde, “Weinig mensen geloven nog in een veranderend China dat veranderingen in Hongkong teweeg brengt. Hongkong zal voor zich zelf opkomen. Hongkong zal voor haar eigen overleving vechten.”

Mee Kam Ng, een stadsgeografe, benadrukte dat behoud van het unieke toekomstgerichte karakter van Hongkong centraal staat. “Het gaat erom ervoor te zorgen dat Hongkong niet een doorsnee Chinese stad wordt […]. Hongkong is in de recente geschiedenis altijd de broedplaats van revolutionaire veranderingen in China geweest.”

Geen Tianamen De overtuiging van de specifieke identiteit en toekomst van Hongkong groeit. Daarom zijn pogingen om de huidige situatie in Hongkong te bezien vanuit het oogpunt van gebeurtenissen in China’s verleden erg omstreden.

Opponenten van de studentenstakingen en OCLP trekken historische parrallellen met de Rode Garde. Deze viel mensen aan die geassocieerd werden met het vroegere estabishment en vermeende gematigden tijdens de Culturele Revolutie. Ng wees deze gedachte af: “De studenten zijn geen Rode Gardisten. De Rode Garde werd opgejut door de politieke strijd binnen de Communistische Partij. De Rode Garde had geen idee wat democratie is.”

Li merkte op dat de verwijzing naar de Rode Garde door de pro-Beijing aanhangers “een teken is van de ernstige schizofrenie van deze mensen. Sommigen zijn zelf Rode Gardisten geweest of waren onvermoeibare aanhangers van Mao en de Culturele revolutie.”

Andere commentatoren hebben een vergelijking gemaakt met de pro-democratische studentenopstanden die leidden tot de aanslag op het Tiananmen plein in 1989. Ho echter meende dat de vergelijking met Tiananmen “niet genoeg recht doet aan het potentieel van de [huidige] beweging om iets nieuws op te bouwen, iets dat specifiek aan Hongkong toebehoort en dat toekomstgericht is in plaats van gericht op het verleden. Daarnaast weten wij allemaal hoe Tiananmen afliep en dus zou ik willen dat dit niet een veelgehoorde analogie was.”

Bovendien zijn deze historische interpretaties niet toereikend omdat de opstand in Hongkong niet alleen verklaard kan worden vanuit een regionale geschiedenis. De opstand heeft ook dezelfde karakteristieken als hedendaagse stedelijk-politieke conflicten en democratische bewegingen in andere wereldsteden onder een neoliberaal bestuur. Denk aan protestbewegingen zoals de Occupy Movement in 2011 in de V.S. en de Gezi protesten in 2013 in Istanbul. Het plaatsen van foto’s van de protesten in Hongkong op sociale media wekt emoties op bij onze vrienden in Istanbul, omdat zij zich de Gezi protesten herinneren. 

Barricades Tijdens onze bezoeken aan de protestdemonstraties in de afgelopen dagen zagen wij dat protesten in Hongkong globaliserende politieke uitingsvormen en methoden overnemen en lokaal toepassen. Er zijn bijvoorbeeld kleine discussiegroepen en spontane “soapbox” toespraken.

Iconische beelden die circuleren op sociale media, straatkunst, en uitvoeringen van “Do You Hear the People Sing” brengen affectieve vormen van communicatie teweeg. De studentenstaking draagt de slogan “Boycott class, keep learning.” Er zijn tal van initiatieven voor openbare lessen door universitaire docenten, open en mobiele klassen, bibliotheken op straat en zelfs klassen voor ouders van middelbare scholieren, die zich bij het protest gevoegd hebben.

Demonstranten experimenteren met gedecentraliseerde methoden voor zelfbestuur. Kelvin Wu, onlangs afgestudeerd en een sociaal activist, zei over de ontwikkelingen in Hongkong: “Ik ben onder de indruk van de betogers en de autonomie die zij vertoonden na de studentenstaking en het eerste politiegeweld. Wij zijn begonnen met onszelf te organiseren en de hele bezetting te coördineren door barricades te bouwen, de locaties voor sit-in’s te bepalen, meldingen door te geven van politieoptreden en door de publieke discussie te initiëren. Dit werd allemaal uitgevoerd zonder sterk leiderschap of hiërarchische communicatie.”

Wu ziet hier mogelijkheden voor de ontwikkeling van een nieuwe vorm van politiek. “Feitelijk is er nu geen enkelvoudig leiderschap in al deze bezettingszones.” Betogers doen “ervaring op met een andere vorm van bestuur. Dit bestuur is gefundeerd op echte participatie van mensen van een verschillende achtergrond en sociale klasse.” OCLP en de studentenfederatie zijn te druk om duurzame politieke verandering langs deze lijnen te stimuleren. Desalniettemin denkt Wu dat zulke veranderingen te weeg kunnen worden gebracht “door de vele deelnemers aan de beweging en door sociale activisten die deze kans aangrijpen.”

Wu vertelde ook over de samenstelling van de huidige protestbeweging. Zijn commentaar suggereert dat diversiteit net zo een belangrijk streven is in Hongkong als het was bij de Occupy beweging in de V.S. en de Gezi protesten in Istanbul. Naast OCLP, de studentenfederatie, enkele politieke partijen en actiegroepen zijn er organisaties die zich bezig houden met zaken als rechten van werknemers, feminisme, betaalbare woningen, en sociale rechtvaardigheid. Wu stelde: “ Sommigen benadrukken het belang van verschillende sociale groepen—vrouwen, nieuwe immigranten, werknemers, etnische minderheden—en hun deelname aan de beweging voor politieke hervorming en algemeen kiesrecht.” Zij zijn begonnen met publieke discussies en bijeenkomsten in de open lucht te organiseren. Zodoende brachten zij inwoners van de stad bijeen, die tot op heden weinig met elkaar in aanraking zijn gekomen. 

Minderheden In hoeverre the globaliserende politieke uitingsvormen en methoden een positieve impact teweeg brengen is echter een vraag die in een context bezien moet worden. Allereerst is het streven naar diversiteit niet altijd verenigbaar met de claim op een eigen lokale identiteit. Zuid-Aziatische minderheden, arbeiders uit Indonesië en de Filipijnen en recente immigranten van het vasteland van China zijn niet gemakkelijk in te passen in deze configuratie van lokale identiteit. Met betrekking tot de laatste groep, de immigranten die onlangs China verlaten hebben voor Hongkong, waarschuwde Ng dat er vele obstakels zijn voor politieke participatie. Zij zijn niet noodzakelijkerwijs aanhangers van de Chinese overheid, maar “meestal houden zij zich bij voorkeur op de achtergrond. […] Zonder kennis te hebben van hun dagelijkse ervaringen in China is hun angst misschien moeilijk te begrijpen.”

Daarnaast zijn er verschillende belangen en doelen binnen de protestbeweging. Deze heeft zich tot op heden verenigd onder de leuzen van “echte democratie” and “C.Y. Leung, treed af.”

Het is onduidelijk via wat voor mechanismen over die verschillen binnen de protestbeweging onderhandeld kan worden. Sommigen willen de definitie van democratie die de OCLP voorstaat uitbreiden door empowerment en inclusiviteit in bredere termen te beschouwen. Tijdens een vergadering van de Civic Party sprak een leider van de studentenbeweging haar verwachting uit dat constitutionele democratie de grote verschillen tussen arm en rijk in Hongkong zou kunnen ontkrachten. Deze mening staat in contrast tot wat een vertegenwoordiger van een NGO, die werkt met ontslagen, vrouwelijke arbeiders, betoogde tijdens een open discussie in het stadsgedeelte Mong Kok: meer gelijkheid is alleen mogelijk als het hele economische systeem dat de rijken begunstigt, veranderd wordt.

Onrealistisch De context van Hongkong moet ook bezien worden in relatie tot het grotere China. Twee anonieme post-graduate studenten uit China, die wij Xiaofan en Viola zullen noemen, vertelden ons dat zij de demonstraties hadden bezocht. Zij vonden de eisen van de studenten en OCLP echter onrealistisch gezien de onbuigzame houding van Beijing.

China kan het zich permitteren om niet op de eisen van studenten in te gaan en onverschillig te reageren. Als gevolg daarvan, stelde Viola, kan de beweging geen positieve visie voor de toekomst schetsen, laat staan richting geven aan concrete stappen voorwaarts. Interessant genoeg, wanneer het massale protesten betreft hanteren de zogenaamde communistische en ondemocratische overheden van China en Hongkong dezelfde strategie als het zelfverklaarde baken van democratie, de VS. Xianfan dacht dat China, net als de V.S., zou wachten tot de protesten uitdoven of opbreken door interne onenigheid en verwarring. De protesten kunnen ook de aanhang van het publiek verliezen uit afkeer van de verstoring van het “normale” leven. Velen zeggen dat het ergste scenario in Hongkong zou zijn een nog gewelddadigere repressie door het Chinese leger. Wu overdacht echter dat een “terugkeer naar dezelfde sociale ongelijkheid en neoliberale stijl van de overheid” even slecht zou zijn. Deze avond zijn de vreedzame demonstranten aangevallen door groepen schijnbaar “gewone” burgers, die volgens sommigen echter georganiseerd zijn. Ook wordt de politie bekritiseerd voor ontoereikende bescherming van de demonstranten.

Het is ironisch dat Hongkong representatieve institutionele democratie eist, terwijl elders protestbewegingen eerder naar alternatieve bronnen van politieke autoriteit zoeken, die voortkomt uit andere methoden van besluitvorming. Denk maar aan de Occupy Movement in de V.S., die zich distantieerde van de geïnstitutionaliseerde politiek met haar politieke partijen en vakbonden. In Turkije betwistten demonstranten de overwinningen van de overheid in de verkiezingen: het gebruik van de stembus als een techniek om de “publieke wil” aan te tonen zou snel leiden tot een dictatuur van de meerderheid. Democratie als een geleefde aspiratie en een strijd die mensen inspireert zou wel eens meer waarde kunnen hebben dan de bestaande politieke systemen die nu democratie genoemd worden. Hongkong beleeft momenteel deze strijd. 

Dit artikel verscheen ook op openDemocracy