Hoe psychologische theorieën wederom worden misbruikt om racisme inzake Oekraïne goed te praten

‘De geschiedenis leert, dat de aanraking van het blanke menschenras met de donkerkleurigen steeds als uitkomst heeft gehad de onderwerping der laatsten door het eerste. Bij de zwarte rassen heeft deze ervaring de overtuiging doen ontstaan, dat de blanke tot een hogere orde van schepselen behoort, en dat het in beider bestemming ligt, de ene om overheerscher, de andere als overheerschte.’ – J.C. Baud, Nederlands minister van koloniën (1850).

De Nederlander vraagt zich af: hoe kan het zijn dat een lijdende Syriër en andere donkerder gekleurde mensen het empathisch vermogen minder activeert dan tijdens het aanschouwen van vluchtende witte Oekraïners?

Volgens velen kan het antwoord binnen de psychologie worden gevonden. De empathische selectiviteit gebaseerd op etniciteit zou volgens hen een natuurlijke menselijke reactie zijn. Een reactie die zich evolutionair diep in onze psychologie geworteld heeft. Het is niet de eerste keer dat de (sociale) wetenschappen worden misbruikt om racistische tendensen goed te praten.

Ook gedurende de 19de en 20ste eeuw fungeerden de psychologie en andere wetenschappen vaak als efficiënte middelen om koloniaal racisme te rechtvaardigen. Met sociaalwetenschappelijke theorieën overtuigde de Europeaan zichzelf van het absurde idee dat mensen met getinte huidskleuren achterlijk waren en het daarom niet meer dan logisch was om hen koloniaal uit te buiten. Ook massamoord en genocides jegens deze anders gekleurden ervoer men zo als minder – of helemaal niet – pijnlijk. Schedelvorm, emotionaliteit, huidskleur en vele andere aspecten van het menselijk wezen werden aangehaald om de ongekende Europese gewelddadigheid jegens de gekoloniseerde volkeren goed te praten.

Heden ten dage lijkt er niet veel veranderd. In de onlinewereld halen mensen psychologische theorieën aan die zouden moeten verklaren waarom zij meer affiniteit voelen met vluchtende witte Oekraïners, dan met de miljoenen niet-Europese slachtoffers in het Midden-Oosten wiens landen en levens de afgelopen decennia de vernietiging in zijn geholpen.

Een natuurlijk gevolg van in-group bias , zeggen ze.

De term ‘in-group bias’ komt van Tajfel en Turner’s Sociale Identiteitstheorie die stelt dat mensen van nature de tendens bezitten om individuen uit de eigen groep de voorkeur te geven boven individuen uit een andere groep. Een evolutionair mechanisme dat zich vormde gedurende onze honderdduizenden jaren historie als jagers en verzamelaars. Want in die tijd, zo zeggen ze, was de overlevingskans groter voor groepen die een flinke dosis wantrouw bezaten jegens vreemdelingen.

Onwetenschappelijk gebruik van een wetenschappelijke theorie resulteert vaak in wat ik hierboven al beschreef: hij wordt misbruikt om onmenselijk gedrag te rechtvaardigen. Ik heb de theorie vaak besproken met mijn studenten tijdens hoorcolleges en als er één ding is dat de theorie niet verklaart is het racisme.

Ik zal u vertellen waarom.

De bedenkers van de theorie stellen correct dat evolutionaire verklaringen voor gedrag moeten worden gezocht in ons verleden als jagers en verzamelaars. We maken als mensheid namelijk nog te kort deel uit van complexe maatschappijen om daarin de evolutionaire herkomst van gedrag te vinden. Vandaar dat we geen angst voelen voor bijvoorbeeld auto’s terwijl deze een groter gevaar vormen dan slangen en insecten waarvoor wij als mensheid wél een automatische angstreactie hebben ontwikkeld.

Dit betekent dus ook dat gedrag zoals een in-group bias evolueerde gedurende de tijd dat de enige vreemdelingen die men als jager tegenkwam dezelfde haarkleur, huidskleur en gelaatstrekken had als hijzelf. Schepen, vliegtuigen en andere voertuigen die wereldreizen en het ontmoeten van anders gekleurden mogelijk maken bestonden nog niet. Men classificeerde een ander dus als vreemdeling gebaseerd op niet-fysiologische kenmerken zoals taal, cultuur en kledingstijl.

Met andere woorden, de theorie stelt indirect het tegenovergestelde van dat wat de online zelfbenoemde wetenschappers u willen doen geloven, namelijk: dat tijdens onze geschiedenis mensen die op ons leken een groter gevaar vormden dan mensen die er anders uitzagen. Mensen met een andere huidskleur leefden namelijk zo ver weg dat we die als jagers en verzamelaars simpelweg nooit tegenkwamen. Ook tot voor kort was dit het geval: de afgelopen duizend jaar voerden Europeanen meer bloedige oorlogen met elkaar dan met groepen die er anders uitzagen.

Ook het omgekeerde kan worden aangetoond. Toen Europeanen voor het eerst aankwamen in Noord- en Zuid-Amerika werden zij door de inheemse bevolking met open armen ontvangen. Dagboeken van Europese kolonisten beschrijven de verbazing die zij voelden over de vriendelijkheid en warmte waarmee de gekleurde inheemse mensen hen ontvingen. De Europeaan zag er blijkbaar zo anders uit, dat men geen automatische angsten had ontwikkeld voor zijn uiterlijke kenmerken. Het is te vergelijken met de vele vogelsoorten in het Amazonegebied die geen natuurlijke angsten voor mensen bezitten omdat ze historisch nooit met ons in contact zijn geweest.

Het mocht niet baten, trouwens, miljoenen van de gastvrije en vriendelijke inheemse mensen werden afgeslacht zodat de Europese kolonisten hun land en bronnen konden plunderen.

Met andere woorden, het nog maar vijfhonderd jaar jonge koloniaal racisme gebaseerd op huidskleur en andere fysieke kenmerken kán geen natuurlijk fenomeen zijn. Racisme is een ideologie, net zoals fascisme dat is. Ideologieën fungeren als rechtvaardigingsmechanismen: ze excuseren het eigen, vaak immorele en oneerlijke gedrag jegens andere mensen. Zo rechtvaardigt een koninklijke ideologie de buitensporige economische en politieke uitbuiting van burgers door een kleine groep machtige mensen. En net zo rechtvaardigt racisme de uitbuiting van volkeren die geclassificeerd zijn als ‘niet-wit’.

Kortom, in-group bias treedt dus enkel op als mensen geclassificeerd worden als ‘de ander’, deze classificatie was gedurende het grootste deel van onze geschiedenis weggelegd voor mensen die op ons leken, zij vormden namelijk een groter gevaar. Recentelijk heeft Europees kolonialisme er echter voor gezorgd dat deze classificatie enkel nog is weggelegd voor mensen die historisch gezien vrijwel geen gevaar voor ons vormden, namelijk: mensen met een andere huidskleur.