Hoe Erdogan de doodstraf van stal haalt

13 december 1980. Erdal Eren werd naar de galg geleid waaraan hij aan zijn einde zou komen. Hij was nog maar zeventien; hij had nog niet eens baardgroei.

Erdal Eren was een van de vijftig Turken die na de staatsgreep van 1980 ter dood werd veroordeeld. De meesten onder hen waren radicaal linkse activisten. Erdal was dat ook. Hij had in de roerige tijd voorafgaand aan de coup aan een demonstratie deelgenomen waarbij een politieagent werd doodgeschoten. Door zijn advocaat ingediend bewijs dat hij het fatale schot onmogelijk kon hebben gelost weerhield de militaire rechtbank er niet van hem om hem te veroordelen.

Voordat de beul de stoel onder zijn voeten wegschopte riep Erdal ‘weg met de fascistische dictators.’ Hij had zijn advocaat verzocht bij de executie aanwezig te zijn. De man zei later dat zijn haar in de daarop volgende nacht abrupt grijs was geworden.

Zwarte pagina’s De dood van Erdal Eren werd het symbool van de executies na de coup van 1980, en daarmee van de meest zwarte pagina’s uit de Turkse geschiedenis. Erdal was echter niet de laatste die werd opgeknoopt, want de executies gingen door tot 1984.

Sindsdien vonden geen terechtstellingen meer plaats in Turkije en in 2004 kwam in het kader van het EU-toetredingsproces een volledig einde aan de doodstraf in de Turkse wet. Twee jaar eerder was de doodstraf in vredestijd al afgeschaft. Zo kon Turkije in 2006 protocol 13 van het Europees verdrag voor de rechten van de mens ratificeren.

Of de doodstraf in Turkije definitief tot het verleden behoort is echter de vraag. President Erdogan toonde zich vier jaar geleden voorstander van herinvoering, al leek het er toen op dat hij dit beladen onderwerp aan de orde bracht om lastige kwesties die destijds speelden op de achtergrond te doen belanden. Dat doet hij vaker, maar over de doodstraf zweeg hij sindsdien. Tot dit jaar.

Mislukte staatsgreep Sinds de mislukte staatsgreep van 15 juli jl. wordt de herinvoering van de doodstraf weer volop besproken. Ook door Erdogan, al verschuilt hij zich achter zijn achterban. Als die terug wil keren naar de doodstraf moet hij daar als president naar luisteren, zegt hij.

En inderdaad, uit de menigte die bijeenstroomt voor zijn toespraken is de roep om de doodstraf de laatste maanden regelmatig hoorbaar. Zoiets valt eenvoudig te bereiken. Laat twee provocateurs van Erdogans Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) hard ‘we willen de doodstraf’ roepen en de rest schreeuwt vanzelf mee. Zelfstandig nadenken is nu eenmaal niet de sterkste kant van de conservatief religieuze AKP-menigte. Daarvoor moet je bij het andere Turkije zijn. Het Turkije van cultuur, wetenschap en beschaving die primitieve instincten uitsluit.

Toetredingsproces Eerlijk gezegd nam ik de heisa over de doodstraf aanvankelijk met een korreltje zout.  Het leek me tot Erdogans middelen te behoren waarmee hij de massa bespeelt. Bovendien nam ik aan dat hij doordrongen was van de consequenties die een herinvoering van de doodstraf met zich mee zou brengen. Dat Turkije in dat geval nooit lid van de EU zal worden is een gegeven dat in Brussel wordt onderstreept. Een definitief einde van het toetredingsproces zou bovendien niet alleen politieke, maar ook economische gevolgen hebben.

Ik veronderstelde dat die prijs te hoog zou zijn voor Erdogan. Ten onrechte vrees ik nu, want tijdens zijn toespraak van afgelopen weekend ter gelegenheid van de Dag van de Republiek kondigde hij aan dat het parlement een wetsvoorstel zal ontvangen over de herinvoering van de doodstraf. Ook zei hij niet te zullen aarzelen om een wet over de doodstraf te ondertekenen. ‘Het is dichtbij, als God het wil. Maak je geen zorgen’, zei hij.

Om de doodstraf mogelijk te maken heeft de AKP de steun van een andere partij nodig. De Republikeinse Volkspartij (CHP) en de Democratische Volkspartij (HDP) zijn daar absoluut niet voor te vinden, maar met de Partij van de Nationale Beweging (MHP) valt te praten. Van MHP-leider Bahceli is bekend dat hij de doodstraf graag terug zou zien keren.

Met Bahceli komen we aan bij een belangrijke kern van de kwestie, want de AKP heeft ook steun nodig voor een referendum over een nieuwe grondwet en de door Erdogan begeerde invoering van een presidentieel systeem. Erdogan gebruikt de doodstraf met andere woorden als lokaas om Bahceli tot steun omtrent een referendum te bewegen.

Erdogan zei op de Dag van de Republiek verder dat het hem koud laat hoe de EU denkt als Turkije terugkeert naar de doodstraf. De media die hem op de hand zijn gaan nog een stap verder. In de Erdogan-gezinde en zeer antiwesterse krant Yeni Safak schreef columnist Bülent Orakoglu – die in de jaren negentig leiding gaf aan een antiterrorisme eenheid – het volgende ten aanzien van de doodstraf:

Terugwerkende kracht Kortom, er zijn omstandigheden ontstaan waardoor er serieus rekening mee dient te worden gehouden dat de doodstraf terug zal keren in de Turkse wet. Daarmee is ook het moment gekomen om te overwegen hoe dat vorm zou kunnen krijgen.

Hoewel Erdogans initiatief om de ultieme straf terug te brengen direct verbonden is aan de couppoging, kunnen daarbij betrokken militairen en burgers er strikt genomen niet toe veroordeeld worden. Omdat de te introduceren wet niet met terugwerkende kracht kan worden toegepast. Daardoor kan de doodstraf na te zijn heringevoerd alleen met betrekking tot nieuwe feiten worden uitgesproken.

Dat laatste is geen waterdichte geruststelling voor de gearresteerde coupplegers. Erdogan heeft al vaker getoond lak te hebben aan de grondwet en dat zou hij ook in dit geval kunnen doen. Voor hem telt alleen ‘de wil van de natie.’ Laat die natie hard genoeg schreeuwen en alles is mogelijk. De rechtstaat zou ermee worden ondergraven, maar daar is sowieso weinig van over.

Antiterrorismewet Vervolgens is er de vraag tegen wie de doodstraf kan worden uitgesproken. Hoewel daar waarschijnlijk een scala delicten voor in aanmerking zal komen, gaan de gedachten toch in de eerste plaats naar terrorisme. Zelfmoordterroristen schrik je niet af met de doodstraf, maar de antiterrorismewet is erg ruim geformuleerd. Juist om die reden was deze wet een paar maanden geleden nog het voornaamste struikelblok in de onderhandelingen tussen Turkije en de EU over een versoepeling van de visumregeling.

Wanneer voor alle vergrijpen die onder de antiterrorismewet vallen de doodstraf kan worden uitgesproken is het einde zoek, maar sluit eens iets uit als ‘de natie’ bloed wil zien. Daar moet het ‘kind van de natie’, zoals Erdogan door zijn trouwe premier Yildirim wordt genoemd, dan toch echt gevolg aan geven…

Methode Verder vraag ik me af hoe de doodstraf uitgevoerd zal worden wanneer Erdogan en zijn natie hun zin krijgen. De galg wekt associaties met de schrikbewinden uit de door de president verguisde seculiere periode en is daarom misschien niet de aangewezen methode.

De lethal injection is dan weer erg Amerikaans. Evenmin ideaal, want Erdogan heeft weinig op met de VS. Hij laat echter regelmatig blijken inspiratie te putten uit de Ottomaanse periode, dus wellicht ook in dit geval…

Eddie Woods Los van de mogelijkheden die er zijn wat betreft de uitvoering dreigt de herinvoering van de doodstraf de rotte kers op de giftige taart van de noodtoestand te worden.

Ik zou dit artikel kunnen voortzetten met tal van argumenten tegen de doodstraf. Anderen hebben dat echter al uitvoerig en efficiënt genoeg onder woorden gebracht. Zoals de Amerikaanse schrijver en dichter Eddie Woods, die zelf ooit getuige was van een gerechtelijke executie en daar nog altijd nachtmerries over heeft. Naar zijn overtuigende afwijzing van de doodstraf verwijs ik hierbij verder.