Hilma af Klint en Piet Mondriaan als inspiratiebron voor een antwoord op deze materialistische tijd

Those granted the gift of seeing more deeply can see beyond form, and concentrate on the wondrous aspect hiding behind every form, which is called life. Hilma af Klint, 1906.

We mogen zonder meer stellen dat we in een wereld leven die doordrenkt is van een materialistische en kapitalistische ideologie. Dit narratief heeft zich steeds verder verdicht in onze samenleving en zich opgedrongen in bijna al onze werk- en leefgebieden. Mede omdat de politiek in de jaren 80 van de vorige eeuw nadrukkelijk een stap terug heeft gedaan en de vrije markt de ruimte heeft gegeven om alle problemen op te lossen. In zijn conditionering weet een vis niet wat water is. Nu door de klimaatcrisis de grenzen van de kapitalistische en materialistische ideologie zijn bereikt, wordt het tijd dat de vis zich bewust wordt in welk water hij zwemt. Om vanuit dat bewustzijn andere en betere keuzes te kunnen maken. Dit artikel gaat over dit bewustzijn. En op een antwoord daarop.

De vakantieperiode kan een tijd zijn om interessante boeken te lezen. Het volgende lijstje bevat een aantal boeken die over het onderwerp materialisme en kapitalisme gaan en die mij de laatste jaren hebben geïnspireerd. Antoomgroei van Sander Heijne en Hendrik Noten. Kapitalisme in de 21e eeuw van Thomas Piketty. Sapiens en Homo Deus van Yuval Noah Harari. Rotterdam van Arjen van Veelen. Werk is geen oplossing van Marguerite van den Berg. Miljardairs onder de guillotine van Sjors Roeters. Voorbij de managementsmaatschappij van Marjolein Quené. Waarom materialisme totale onzin is van Bernardo Kastrup. Het begin van alles van David Graeber en David Wengrow. Het project De ontrafeling van ons geldstelsel van Follow the Money (website).

We zijn in de eeuwen na de Verlichting steeds dieper doorgedrongen in de materie en de kennis over de materie. En ook al heeft dit ons veel opgeleverd, we zijn daarin tegelijkertijd steeds verder afgeraakt van een deel van het leven dat essentieel is. Een van de belangrijkste lessen die ik leerde tijdens de levensbeschouwelijke opleiding die ik deed, was dat we als mens bestaan uit essentie en persoonlijkheid, een geestelijk en een lichamelijk, stoffelijk deel. Dit uitgangspunt is fundamenteel anders dan het standpunt dat de materialistische levensbeschouwing heeft en in onze samenleving dominant is. Het materialisme gaat ervanuit dat de werkelijkheid bestaat uit enkel materie die meetbaar en zichtbaar is en dat er voor en na de materie niets is. Leven na de dood bestaat niet en al helemaal niet daarvoor. De materialistische wetenschap worstelt met de vraag; hoe kan er uit niets iets ontstaan? Een bizarre vraag als je je zou kunnen voorstellen dat de diepste werkelijkheid oneindig en eeuwig is. Zonder begin en zonder einde. Zonder tijd en zonder ruimte. Dat kan de materialist zich absoluut niet voorstellen. Het is zonder meer waar dat na de Verlichting en het loslaten van de kerkelijke dogma’s en visie op de werkelijkheid er een enorme ruimte ontstond voor ons denken, onze ratio om al het zichtbare, de materie te ontdekken. Nogmaals, dat heeft veel opgeleverd, maar die ontwikkeling, dat aanvankelijk vrij en open onderzoeken van de materie als deel van de werkelijkheid is nu een materialistisch dogma geworden met dezelfde dwingende dynamiek als die van de kerkelijke leer in de middeleeuwen. Alles dat niet past in dit materialistische narratief wordt verketterd en beschouwd als onzin, achterlijk, niet bestaand, zeker als het gaat over het geestelijke, God, holisme.

Enkel de allergrootste schilderkunst is in staat om de geest en de ziel in een door de materie te laten spreken. Van Eyk bekijkt de materie niet uiterlijk. Het is alsof hij de oppervlakte wegneemt waarop het oog blijft hangen, en haar diepte blootlegt, waardoor men het wezen van de stof ontmoet. Peter Schmidt in zijn boek over Het Lam Gods, geschilderd door de gebroeders van Eyk in 1432.

Door de geestelijke werkelijkheid te verbannen, ontstond er een onbegrensde ruimte voor een samenwerking tussen het materialisme en kapitalisme, die zijn weerga niet kent. Als we dan op school leren over de enorme omvang van het Britse Rijk en Duitse Rijk in de 19e en 20e eeuw, dan is dat nog niets in vergelijking met de imperialistische macht van het materialistische en kapitalistische rijk op dit moment. Het is een bijzonder slim verbond, want het gaat over alle grenzen heen, zowel over landsgrenzen, maar ook over grenzen van mens en natuur. Dat laat de klimaatcrisis onomstotelijk zien. En toch laten we het allemaal gebeuren, deze bezetting, omdat we te verslaafde zijn geraakt aan de welvaart en het gemak die deze materialistische manier van leven ons oplevert. De materialistische en kapitalistisch worst die ons bijna elk moment van dag wordt voorgehouden, kunnen we blijkbaar niet weerstaan. Ook als volwassenen blijven we geloven in sprookjes. Zolang we maar niet hoeven te kijken naar de steeds grotere groep mensen voor wie dit niet geldt, die de hoge prijs betalen voor onze welvaart en gemak. Ons leven is als een supermarkt, waarbij we enkel de mooie uitgestalde producten willen zien, maar niet de werkelijkheid die erachter schuilgaat van de vaak voor mens en natuur destructieve manier waarop die producten tot stand zijn gekomen.

Als we dan het dun laagje bladgoud van onze dominante ideologie afschrapen, dan ontstaat een onaangenaam, zelfs beangstigend beeld. Als we weten dat een van de kenmerken van een narcistische persoonlijkheid is om telkens opnieuw het licht van de ander, van het slachtoffer te doven, zou je het collectieve systeem van materialisme en kapitalisme kunnen zien als een narcistisch mechanisme, een soort draaikolk dat het licht en energie van mensen naar zich toetrekt. Zoals ook het indrukwekkend project van Follow the Money laat zien, waarbij ons geldstelsel onverbloemd in beeld wordt gebracht. Het is geen prettig beeld. Nog beangstigender is het toekomstbeeld dat het materialistisch en kapitalistisch narratief ons voorhoudt. Dat wordt helder beschreven door Yuval Harari. De sterk toenemende rol van technologie, van protocollen, procedures en algoritmen maakt de mens tot een robot, waarbij geld en dwingende controle het uitgangspunt vormen. Eigen initiatief, creativiteit en bezieling worden zoveel mogelijk uit het werkproces verbannen. De mens als robot, maar die ook in staat is om een betere versie van zichzelf te ontwikkelen en daarmee de volmaakte mens te scheppen, die langs technologische, materialistische weg het eeuwig leven kan verkrijgen. De natte droom van de materialistische en kapitalistische mens, die zich tegelijkertijd enorm afhankelijk maakt, zijn regie en identiteit uit handen geeft aan de voor hem heilige techniek. Niet voor niets dat dezelfde Harari waarschuwt voor de invloed van AI in de openbare ruimte.

Realism is generally held to be a key feature of Dutch art, particulary in other countries. The art of the seventeenth century in the Netherlands, which informed subsequent art, is widely regarded as a lifelike deciption of reality. In the Netherlands itself, this realism in art is often associated with a world that lies behind the visible. The painter and theoretician Samuel van Hoogstraten wrote in 1678 that painting and philosophy are related, and their profound connection transcends banal realism to touch a deeper, internal dimension. Uit het boek bij de expositie Forms of Life van Hilma af Klint & Piet Mondriaan.

Het mag duidelijk zijn dat de materialistische en kapitalistische ideologie voor mij in de herfst zit van zijn bestaan en geloofwaardigheid. Tegelijkertijd zit paradoxaal genoeg in de toenemende druk van dit systeem op onze samenleving de ingang tot een oplossing. Niet vanuit dit narratief zelf, maar het zoeken naar antwoorden daarop, out of the box. Deze zomer was ik met mijn gezin in Engeland en bezochten we het Tate Modern, waar een grote expositie gaande was van de kunstenaars Hilma af Klint en Piet Mondriaan. Zij leefden rond het jaar 1900, een tijd voor de 2 wereldoorlogen en waarin de materialistische wetenschap en filosofie net als nu een grote rol speelden. Er was een tegenstroming gaande, waartoe ook de filosoof Rudolf Steiner en psycholoog Carl Gustav Jung behoorden die een antwoord zochten op dit materialisme wat ook in onze tijd anno 2023 inspirerend zou kunnen zijn. Dit antwoord sluit aan op mijn eigen zoektocht met als leidraad de vraag; wat is evolutie en wat is de plek van de mens daarin. In het voorjaar vond ik een dood lieveheersbeestje en legde dit onder mijn microscoop. Wat ik zag was een enorm gedetailleerd pootje en de vraag kwam in me op wie of wat nu eigenlijk de vorm van dat pootje bepaalt. Het antwoord dat direct van binnenuit in me opkwam, gaf me kippenvel, namelijk; de idee. De idee vanuit de andere kant. Dit was een moment van weten, dat mijn wezen beroerde, niet alleen mijn hoofd of ratio. De woorden van Hilma af Klint aan het begin van dit artikel sluiten naadloos op mijn eigen ervaring aan en maken me duidelijk dat het blijkbaar mogelijk is om als individu contact te maken met een innerlijke bron van levende kennis. Vanuit contact met die bron komen mensen als af Klint, Mondriaan, Steiner en Jung, maar ook andere Nederlandse meesters zoals Jan van Eyk antwoorden op een dogmatisch materialisme, die dit soort ervaringen en ideeën uiteraard afdoet als luchtfietserij. De vraag die we terecht mogen stellen is waarom we sowieso de materialistische wetenschap als ijkpunt moeten nemen voor wat waar is of niet? Is bijvoorbeeld liefde niet waar omdat het niet met feitelijk onderzoek of met een wiskundige formule te bewijzen is? Zeker als zou blijken dat liefde of bewustzijn wel eens de eerste bouwsteen van alle leven zou kunnen zijn. En niet de oerknal als begin van het materialistische genesisverhaal.

De klimaatcrisis is een belangrijk signaal is dat het materialistisch en kapitalistisch narratief als leidende levensbeschouwing in onze samenleving vastloopt. En dat we voor een gezonde oplossing verder moeten kijken dan dit narratief. Bijvoorbeeld bij kunstenaars, filosofen en andere denkers, maar ook bijvoorbeeld oude culturen, waarbij het geestelijke en het stoffelijke nog niet zo strikt was gescheiden als in onze tijd. Het paradoxale is dat juist de grote druk van ons materialistisch en kapitalistisch systeem ons dwingt om met onze aandacht naar binnen te gaan, ons ankerpunt, onze ware identiteit, in onszelf te gaan zoeken. Die verschuiving en individuele transformatie is noodzakelijk om tot een nieuwe basis voor een maatschappij en gemeenschap te komen die de intrinsieke waarde van mens en natuur wel respecteert. Voor mij zit daar de echte oplossing voor onze klimaatcrisis.