Het nieuwe verraad der klerken moet ons zorgen baren

De PVV, zo hoort men , is een partij voor mensen zonder veel scholing. Analyses van uitslagen in de betere buurten zaaien al jaren twijfel aan deze stelling. Nu blijkt dat onder aanhangers van de Unie, een vakbond voor hoger opgeleiden, de PVV nummer één staat. Onder rechtse reaguurders en opiniemakers heerst vreugde over dit gegeven. Zie je wel, de Gutmenschen hebben ongelijk met hun gescheld dat aanhangers van Wilders allemaal tokkies zijn want dat is onder Wildersfans een hardnekkige opvatting: dat de Gutmenschen de hele dag bezig zijn hen voor tokkies uit te maken.

Dit alles brengt Henk Bakker in herinnering, een van mijn leermeesters, die helaas veel te vroeg overleden is. Anders zou hij nu een jaar of tachtig zijn.

Verontwaardigde docenten Rond 1970 was Henk, socioloog van stiel, hoofdredacteur van Folia Civitatis, het weekblad van de Universiteit van Amsterdam. Wij noemden ons destijds de  universitaire dorpskoerier en probeerden zo precies mogelijk verslag te doen van wat er op de universiteit gedaan en gedacht werd, zoals de Meppeler Courant dat deed met Meppel en omstreken. Onze eigen mening behielden wij ons voor. We probeerden de opvattingen zoals die leefden in de hele academische gemeenschap zo breed mogelijk onder de aandacht te brengen. Zo stond het ook in het statuut.

Een redactieraad onder voorzitterschap van prof. dr. Maarten Rooy, oud-hoofdredacteur van de Nieuwe Rotterdamsche Courant en nu hoogleraar Perswetenschap, hield in de gaten of wij deze hoge beginselen wel in de daad omzetten. Hij kreeg elke maand tientallen brieven van verontwaardigde docenten of universiteitsbestuurders die zich kwaad maakten over wat zij gelezen hadden. Bepaalde onderwerpen hoorden toch echt niet in het verheven blad Folia thuis. Er werd riooljournalistiek geschreven. Het leek De Telegraaf wel. Eigenlijk bepleitten die geleerde briefschrijvers censuur. Professor wist als geheide liberaal wel raad met zulke briefschrijvers, die verslaggeving over hen onwelgevallige onderwerpen taboe wilden verklaren.

Totalitaire verleiding Toch was ik geschokt. Dit verwachtte je niet in een universitair milieu waar vrijheid en openheid tóch voorop moesten staan. Henk Bakker glimlachte. De vrijheid van meningsuiting is bij intellectuelen nooit in goede handen, leerde hij me. Het zijn juist hoger opgeleiden die anderen de mond willen snoeren. Dat komt omdat zij vaak in kaders denken en aanhangers zijn van een specifieke filosofie. Zij geloven dat zij alleen de waarheid in pacht hebben en de anderen niet. Ideologie heeft bij hen plaats gemaakt voor gezond verstand. Zij hebben moeite met alles wat niet in hun kaders of hun overtuigingen past. Daarom, begreep ik, zijn het juist hoger opgeleiden die zo gemakkelijk zwichten voor de totalitaire verleiding. Juist zij zijn vatbaar voor de sirenenzang van would be dictators die hun denkbeelden lijken te weerspiegelen.

Nee, van intellectuelen moest je het niet hebben als het om de vrijheid ging, aldus Henk Bakker. Hij vertrouwde liever op het gezonde verstand van de gewone mensen. Die lieten zich niets wijs maakten. Die gingen uit van wat zij meemaakten in het dagelijks leven. Die lieten zich het hoofd niet op hol brengen. De vrijheid van meningsuiting, is bij de gewone mensen wel in goede handen.

Miskend genie Dit alles verklaart waarom zoveel intellectuelen en hoger opgeleiden voor Geert Wilders gaan. Ook onder hen leven heftige gevoelens van vervreemding. Je gewoon miskend voelen is al irritant genoeg. Je zult in eigen ogen maar een miskend genie zijn. Dat vraagt helemaal om radicale keuzes. Er schoot mij nog een les te binnen uit de jaren zeventig. Er zijn artikelen die bij je inslaan als een bom. Op een zondag lang geleden las ik in de Sunday Telegraph een groot artikel van de geestige conservatief Peregrine Worsthorne  waarin deze probeerde uit te leggen hoe het kwam dat zoveel intellectuelen  antikapitalistisch waren.

In onze samenleving, zo betoogde hij, kan elke arbeider in een Rolls Royce rijden. Hij moet er zijn leven lang voor sparen en fysiek honger lijden maar dan zal het hem uiteindelijk lukken. In principe mag iedereen een Rolls Royce kopen. Dat is niet verboden. Het bezit van een Rolls Royce is niet het privilege van een bepaalde klasse, stand of groep. Wie ervoor betaalt, krijgt hem. Intellectuelen zijn niet gediend van zulke samenlevingen, ging Worsthorne verder. Zij vinden dat onlogisch. Ze willen een samenleving waarin je zo’n Rolls Royce krijgt op grond van je verdienste. Daarom zijn zij tegen het kapitalisme.  Ook tegen beter weten in. Niet omdat zij willen dat de arbeiders het beter krijgen. Zoiets  beweren ze wel maar dat is een dekmantel voor hun ware opvattingen. Ze vinden de kapitalistische maatschappij met haar anarchistische inslag onlogisch.

Tatra limousines Ik had toen net een universitaire studiereis achter de rug naar het communistische Tsjechoslowakije, waar ik de Tatra limousines  over de wegen had zien zoeven, die uitsluitend beschikbaar werden gesteld aan hoge functionarissen en niet aan de gewone burger. Peregrine Worsthorne probeerde met zijn artikel natuurlijk vooral linkse lezers te treiteren – daar was hij een meester in – maar toch kon ik hem wel volgen. Ook hij constateerde onder intellectuelen een neiging tot sympathie voor totalitaire opties. Wie de geschiedenis bestudeert van het totalitarisme in de eerste helft van de twintigste eeuw, merkt dat zowel uiterst links als uiterst rechts over belangstelling uit intellectuele hoek nooit te klagen hadden.

Niets vergeten, niets geleerd Niemand hoeft zich er dan ook over te verbazen dat Wilders zoveel aanhang weet te werven onder intellectuelen en hoger opgeleiden. Zijn gestudeerde fans staan met deze voorliefde in een oude traditie, die precies negentig jaar  geleden door de Franse schrijver Julien Benda , auteur van La trahison des clercs oftewel het  Verraad der Klerken, al uit ten treure is geanalyseerd. Er is niets nieuws onder de zon.

Op 15 maart gaan veel intellectuelen hun stem uitbrengen op de antidemocraat Geert Wilders. Niet zomaar. Na lang nadenken en zorgvuldige overwegingen. Niet omdat ze alles onderschrijven van wat hij denkt maar omdat ze hem een kans willen geven. Of uit weerzin tegen een samenleving die niet meteen buigt voor de helderheid van hun denken. Of uit ironie. In ieder geval niet zomaar uit het hart. Ja, het zal een doordachte stem zijn want de vrijheid, het gebrek aan logica in de maatschappij heeft hen pijn gedaan. Dit is hun antwoord.

Niets vergeten. Niets geleerd. Het nieuwe verraad der klerken staat voor de deur. Het is aan de mensen met gezond verstand om weerstand te bieden aan deze bedreiging van de open samenleving. We hadden het kunnen weten, trouwens.

Literatuuradvies, opnieuw actueel. K.L. Popper, The Open Society and its Enemies, twee delen. Hier een samenvatting van de inhoud.