De moderne slavernij van de participatiesamenleving

In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw werd de gezagsdrager een machtswellusteling. Elke uitoefening van gezag werd bestempeld als dictatoriaal, waarbij de gezagsdrager werd vergeleken met Stalin en Hitler. Dit misverstand (het verwarren van macht met gezag) heeft uiteindelijk geleid tot het morele vacuüm dat aan de wieg heeft gestaan van het neoliberalisme en de participatiesamenleving.

De Schotse moraalfilosoof Alisdair MacIntyre beschrijft in zijn boek After Virtue hoe het neoliberale efficiency-denken in het morele vacuüm is gesprongen dat de oude gezagsdragers achterlieten. De contemporaine burger moet prestatiegericht, competitief en efficiënt zijn. Ik zou daar een vierde element aan toe willen voegen: iedereen moet rendement opleveren. Maatschappelijk falen is niet meer toegestaan. Als je niet slaagt, ben je mislukt of gestoord en dien je hetzij voor niks te werken omdat je anders niet maatschappelijk rendabel bent, of je moet naar de psychotherapeut, want als je niet van negen tot vijf voor een beeldscherm kunt zitten, is er kennelijk iets mis met je en wordt er met alle middelen getracht om je terug in het systeem te krijgen.

Materieel succes is de belangrijkste morele maatstaf geworden. Dat verklaart meteen de enorme adoratie voor televisiesterren en popidolen, waardoor we massaal voor joker gaan staan in programma’s als Idols , want beroemdheid is het ultieme materiele succes.

Het neoliberalisme beschouwt mensen vooral als competitieve wezens, die dienen te worden beloond naar prestatie. Het credo luidt: produceren, consumeren en genieten. Terwijl we ons tegelijkertijd leger, eenzamer en depressiever voelen dan ooit. Immers: als je faalt, ben je gestoord. De wachtkamers van psychiaters puilen dan ook uit. Depressief hedonisme , noemt de Britse psychiater Mark Fisher dit fenomeen.

Omdat mensen die maatschappelijk falen niet rendabel zijn, is er speciaal voor hen een wet in het leven geroepen: de Participatiewet. In de ‘participatiesamenleving’ moet iedereen rendement opleveren, waardoor werklozen moeten gaan werken voor hun uitkering. Oppervlakkig beschouwd is daar niks mis mee: je krijgt ‘gratis geld’, dus doe er ook maar wat voor. Maar de boodschap die je de persoon in kwestie in werkelijkheid meegeeft is: je bent zo waardeloos, dat je voor niks moet werken. Je hebt gefaald in de neoliberale ratrace, maar je moet wel rendement blijven opleveren. Daarmee is het verbod op maatschappelijk falen compleet.

Als je faalt, word je eigendom van de overheid, en dat is, ik gooi het hoge woord er maar eens uit, een vorm van moderne slavernij. De ketenen zijn vervangen door op het eerste gezicht beschaafde wetgeving en de lijfstraffen door korting op, of zelfs beëindiging van de uitkering, waardoor de beoogde participant totaal de vernieling in gaat. De neoliberale samenleving creëert zo dus zijn eigen outcasts , die vervolgens als (moderne) slaven worden gerecycled in het productieproces. Op deze manier ontstaat een samenleving die uit twee sociologische hoofdgroepen bestaat: de betaald werkende geslaagden en de onbetaald werkende mislukkelingen; de meester en de slaaf.

Natuurlijk wordt de neo-feodale maatschappij anders verkocht, met ronkende terminologie en brave politiek correcte teksten. Het morele vacuüm dat niet alleen MacIntyre, maar ook bijvoorbeeld de Vlaamse psychiater Paul Verhaeghe zo treffend benoemen, wordt mooi omhangen met politieke tierlantijnen. Maar de onderhuidse boodschap ervan luidt: je bent mislukt, dus we own your ass.