Het liberalisme verkeert in crisis en dat vereist extra waakzaamheid in hedendaags Europa

Het liberalisme, ooit synoniem met de bescherming van individuele autonomie en de beperking van willekeurige macht, bevindt zich in een existentiële crisis. In Nederland klinkt retoriek van uitsluiting weer maatschappelijk acceptabel, terwijl de kernwaarden van vrijheid en gelijkheid onder druk staan. John Locke stelde dat de legitimiteit van de staat afhangt van haar vermogen individuele rechten te beschermen; John Stuart Mill definieerde vrijheid als de mogelijkheid tot zelfontplooiing binnen de grenzen van andermans gelijkwaardige autonomie. Vandaag lijken veel partijen die zichzelf liberaal noemen, deze principes te verwaarlozen.

Locke’s concept van vrijheid vereist actieve beperking van willekeurige macht, zowel door de staat als door sociale collectieven. Mill benadrukte dat vrijheid intrinsiek verbonden is met verantwoordelijkheid: autonomie bestaat niet zonder respect voor de vrijheid van anderen. Isaiah Berlin onderscheidde negatieve vrijheid (vrij van dwang) en positieve vrijheid (vermogen tot zelfrealisatie), en waarschuwde dat reductie van vrijheid tot louter afwezigheid van inmenging haar morele kern uitholt.

Eco’s concept van ur-fascism illustreert hoe anti-democratische tendensen langzaam worden genormaliseerd via politiek en retoriek. Politieke actoren die meebewegen met angst en uitsluiting dragen bij aan het uithollen van liberale fundamenten, ook wanneer ze zichzelf liberaal noemen. De spanning tussen pragmatische politieke overleving en de morele verplichting tot bescherming van vrijheid en gelijkheid tast de integriteit van het liberalisme aan.

Wanneer vrijheid wordt gereduceerd tot het “niet lastigvallen” van de burger, en solidariteit tot individuele verantwoordelijkheid, verliest liberalisme zijn morele kracht. Democratieën glijden dan niet abrupt, maar geleidelijk af, door kleine concessies aan gemak en macht.

Hedendaagse liberalen staan voor een dubbele uitdaging: het herstellen van hun morele kern en het weerstaan van subtiele erosie van rechten en instituties. Dat betekent: actief opkomen voor een open samenleving, de rechtsstaat beschermen, en uitsluiting en angstretoriek kritisch benaderen. Vrijheid is niet louter de afwezigheid van dwang, maar de aanwezigheid van voorwaarden waaronder individuen hun autonomie kunnen realiseren.

Historisch gezien is deze waakzaamheid essentieel. Arendt wees erop dat democratie enkel overleeft wanneer burgers actief de banaliteit van kwaad herkennen en instituties beschermen. Het liberalisme verliest haar relevantie niet door de complexiteit van moderne politiek, maar door het falen om principes van autonomie, gelijkheid en bescherming tegen willekeur consequent toe te passen.

Het liberalisme moet haar waakzame rol heroveren - niet als retorisch label, maar als praktisch en moreel kompas. In een tijd waarin autoritaire verleidingen opnieuw opkomen, zijn intellectuele helderheid en politieke moed noodzakelijk. Alleen door actief de integriteit van rechten, instituties en ethische normen te verdedigen, kan liberalisme haar kernfunctie vervullen: bescherming van vrijheid, rechtvaardigheid en menselijke autonomie.