Het kwaad en de noodzaak van hoop: een morele basis in 2025

Wegkijken en zelfcensuur zijn precies de omstandigheden waarin het kwaad van het fascisme het best gedijt.

2025 staat in veel opzichten in het teken van het overheersende kwaad. Niet als abstract begrip, maar als concrete werkelijkheid die zich dagelijks manifesteert in oorlog, uitbuiting, ongelijkheid en ontmenselijking. Van koloniale oorlogen en genocides tot etnische zuiveringen, van economische plundering tot structurele arbeidsextractie: het mondiale systeem blijft gebouwd op ongelijkheid tussen volkeren. Welvaart in het Westen wordt veiliggesteld ten koste van armoede, geweld en afhankelijkheid elders in de wereld.

Dit kwaad openbaart zich niet alleen in militaire agressie of geopolitieke machtspolitiek, maar ook in het alledaagse morele landschap. Egoïsme is genormaliseerd geraakt. Het idee van “ik eerst” of “mijn volk eerst” wordt gepresenteerd als een legitiem politiek uitgangspunt. Nationalisme, racisme en fascistische denkbeelden winnen terrein en worden steeds openlijker verdedigd. Autoritaire en extreemrechtse regimes tekenen zich af, terwijl burgers in democratische samenlevingen stemmen op partijen die oorlog, uitsluiting en ongelijkheid prediken.

Misschien nog verontrustender dan het openlijke geweld is het verdwijnen van het morele corrigerend vermogen. Het morele kompas dat onrecht zou moeten herkennen en begrenzen, lijkt afgestompt. Het kwaad tegen de ander wordt geconsumeerd als nieuws, als spektakel, soms zelfs als vanzelfsprekendheid. De menselijke maat is zoekgeraakt.

Het kwaad manifesteert zich daarbij zelden alleen in brute taal of openlijke haat. Integendeel: het wordt vaak esthetisch verpakt en subtiel genormaliseerd. Ook in Nederland wordt het kwaad gepredikt onder fluwelen vioolmuziek. Onder zachte klanken en ogenschijnlijk redelijke woorden wordt de boodschap verkondigd dat het “normaal” zou zijn dat immigranten in slechte omstandigheden leven, omdat zij hier niet thuishoren. Ontmenselijking wordt zo verkocht als realisme, uitsluiting als gezond verstand. Juist deze manipulatieve en dogmatische propaganda vereist voortdurende alertheid en kritische doortastendheid.

Het kwaad gedijt bovendien het gemakkelijkst in politieke contexten die worden beheerst door inhoudsarme, nietszeggende figuren. Politici die ogenschijnlijk persoonlijke goedheid etaleren, maar elke ethische gedrevenheid missen om in de praktijk tegen onrecht op te treden. Zij handelen voortdurend vanuit persoonlijke positie, carrièrebehoud en belangenafwegingen, en maken morele keuzes ondergeschikt aan calculatie.

Extreemrechts en autoritair kwaad floreert bij tegenstanders die zulke politici voortbrengen: bestuurders zonder visie, zonder principiële stellingname en zonder bereidheid tot confrontatie. Zij vervullen hun functie om geprezen en ontzien te worden, niet om het kwaad te bestrijden. Ter wille van bestuurbaarheid, reputatie of zogenoemde redelijkheid wordt onrecht genormaliseerd en getolereerd. Dit is de banaliteit van het kwaad in zijn meest herkenbare vorm.

Wegkijken en zelfcensuur zijn precies de omstandigheden waarin het kwaad van het fascisme het best gedijt. Wanneer mensen zwijgen om conflicten te vermijden, wanneer kritiek wordt ingeslikt uit angst voor sociale of professionele consequenties, ontstaat ruimte voor ontmenselijking en autoritair denken. Wegkijken is geen neutraliteit, maar medeplichtigheid. In deze fase van de geschiedenis is wegkijken geen optie meer.

En toch, ondanks de demonstratieve aanwezigheid van het kwaad, is er geen totale duisternis.

Overal in de wereld is een vonkje van verzet en hoop zichtbaar. In bewegingen van onderop, in gemeenschappen die zich organiseren tegen uitbuiting, tegen kolonialisme, tegen genderdiscriminatie en racisme. In mensen die weigeren militarisering, geweld en oorlog als normaal te accepteren. De hoop en de strijd van onderop voor een goede en mooie wereld vormen een veel sterkere en duurzamere energie dan die van het kwaad zelf.

Nu is durf nodig om systematisch in verzet te komen tegen elke poging om de democratie te ondermijnen, tegen het uitsluiten van burgers van zeggenschap en tegen het onmogelijk maken van meebeslissen door werkenden, werklozen en uitkeringsgerechtigden. Democratie zonder sociale deelname is geen democratie, maar een lege vorm.

Nu is durf nodig om van onderop verzet te organiseren tegen elke poging om maatschappelijke oppositie te verzwakken. Tegen het uithollen en marginaliseren van vakbewegingen en andere collectieve organisatievormen die mensen juist in staat stellen hun rechten te verdedigen.

Nu is durf nodig om in verzet te komen tegen benaderingen die de kern van de problematiek verdoezelen. Tegen analyses die het kwaad reduceren tot louter religieuze, culturele of etnische conflicten en zo verhullen waar de werkelijke tegenstelling ligt. Raciale, religieuze, etnische en culturele conflicten zijn geen oorsprong, maar een product van een dieper structureel conflict: de tegenstelling tussen arbeid en kapitaal.

De fundamentele breuklijn in onze wereld loopt tussen een kleine economische elite en de overgrote meerderheid van de mensheid. Tussen een procent dat beschikt over het grootste deel van het kapitaal en de productiemiddelen, en de negenennegentig procent die leeft van arbeid. Zolang deze tegenstelling wordt verhuld, gesegmenteerd of mensen tegen elkaar worden uitgespeeld langs identitaire lijnen, blijft het systeem dat oorlog, uitbuiting en autoritaire macht voortbrengt intact.

Daarom vraagt deze tijd om meer dan beheer en voorzichtigheid. Zij vraagt om strijders voor rechtvaardigheid, om volksvertegenwoordigers in plaats van bureaucraten, om mensen die hun positie en persoonlijk belang ondergeschikt maken aan menselijke waardigheid.

De strijd voor een rechtvaardige wereld begint niet alleen in parlementen of op slagvelden, maar in het dagelijks leven: in wat we accepteren, wat we bevragen en waar we grenzen trekken. Menselijkheid is geen vanzelfsprekendheid, maar een keuze die telkens opnieuw gemaakt moet worden.

De vraag is niet of hoop gerechtvaardigd is.

De vraag is of wij bereid zijn haar om te zetten in daadkrachtig, collectief verzet.