Het failliet van de neoliberale eigen verantwoordelijkheid

Het door neoliberale politici gepropageerde mantra van zelfbeschikking en eigen verantwoordelijkheid is overduidelijk failliet. Je hoeft maar te kijken naar de woningmarkt: jongeren die, anders dan de feestgeneratie van demissionair premier Rutte, hun studie nominaal hebben afgerond en dat hebben betaald van een bijbaan en een bescheiden lening maken zelfs met een dubbel inkomen geen schijn van kans op een koopwoning. Toch blijven velen geloven dat “als je maar hard genoeg werkt het succes vanzelf komt”. Vermoedelijk omdat het makkelijker is dan de waarheid onder ogen te zien.

De kloof tussen grote en kleine vermogens neemt wereldwijd toe. De allerrijksten zijn in de VS bezig met een wedstrijdje ruimtereizen terwijl diezelfde rijken weigeren om de werknemers die de rijkdom produceren een waardig loon te geven. Ook in Nederland doen we mee aan het belonen van vermogende subsidietrekkers en het straffen van harde werkers. De coronacrisis heeft duidelijk gemaakt welke beroepen essentieel zijn en wie de klappen vangt bij maatschappelijke crises. Desondanks blijft het demissionaire kabinet tegenstribbelen als er gevraagd wordt om structureel hogere salarissen voor het onderwijs en de zorg.

Dat terwijl er een toenemende maatschappelijke druk is om vanuit overheden meer invloed uit te oefenen op de vrije markt, die dergelijke uitwassen mogelijk maakt, om deze bij te sturen. De vraag is of dat voldoende effectief is. Marktwerking is complex en steeds meer wordt het gedrag van consumenten vanuit psychologische inzichten gestuurd, zonder daarbij ethische vragen in ogenschouw te nemen. Multinationals bestuderen uitvoerig hoe mensen keuzes maken, en welke doelgroepen welke keuzes maken. Daar wordt bij Booking.com bijvoorbeeld via hardnekkige algoritmes vervolgens handig op ingespeeld door mensen te verleiden met geveinsde schaarste: er is wonderwel altijd nog maar één kamer beschikbaar. Tegelijk wordt door dezelfde elite verkondigd dat mensen altijd een vrije wil hebben en dus zelf verantwoordelijk zijn voor hun keuzes. De ellende die een keuze kan veroorzaken is volgens deze predikers aan de voorkant te voorzien. De immorele bedrijven en hun marketeers zijn dus geenszins verantwoordelijk voor de gevolgen van de bewust gestimuleerde keuzes. Maar zijn die gestuurde keuzes wel zo vrij?

Veel wetenschappers verwerpen het idee van absolute vrije wil en autonome besluitvorming. De meeste beslissingen worden genomen op basis van onze behoeften, aangeleerde patronen en prikkels die op ons af komen. Hoe vrij is onze wil als we niet kunnen sturen hoe we op onbewuste prikkels van reclames reageren? Voor het individu kan het hierdoor aangewakkerde koopgedrag op korte termijn bevredigend zijn, maar op langere termijn en voor de maatschappij als geheel is het mogelijk schadelijk. De grote aantallen mensen met obesitas, rookverslavingen en anorexia zijn hier een direct gevolg van.

Daarom is het nodig dat er door organisaties die belang hebben bij een goed functionerende samenleving zoals familiebedrijven, het mkb, verenigingen en non-profit organisaties, eisen worden gesteld aan het gedrag van grote bedrijven. Door deze organisaties kan een maatschappelijk tegenwicht tot stand komen tegen de egoïstische krachten die in ieder van ons aanwezig zijn. Het besef dat we als collectief baat hebben bij het rekening houden met anderen, moet zich ook gaan uiten in ethisch gedrag in de markt. Het is vreemd dat we het asociaal vinden als we een oud vrouwtje op straat niet helpen, maar het volledig normaal vinden dat we diezelfde oude vrouw aan haar lot overlaten als ze vereenzaamt in haar onderkomen woning. Waarden zoals het niet verspillen van voedsel, zorgen voor een gezonde omgeving en respect voor een ander zijn cruciaal voor een betere samenleving. Dit vereist dat we leren om directe impulsen niet te honoreren. Dat gaat in tegen de boodschap van veel commerciële reclames die ons de hemel beloven als we maar blijven consumeren en voor onszelf blijven kiezen.

De politiek geeft hierin helaas nog niet altijd het goede voorbeeld. Zolang arbeid nog steeds zwaarder wordt belast dan kapitaal, bedrijven die het niet nodig hebben subsidies krijgen en de CAO’s voor essentiële beroepen ondermaats blijven, winsten record naar record breken maar het aantal daklozen iedere dag groter wordt, kunnen we moeilijk van alle burgers verlangen dat zij zich wél ethisch gedragen. Op deze manier is onze samenleving meer een jungle dan een geciviliseerde maatschappij: wie verzwakt is wordt verder naar beneden getrapt, wie sterk is kan zich alles permitteren. Dat kan toch niet de eindbestemming zijn van 300.000 jaar evolutie van de mensheid?

Een complete maatschappelijke herziening is nodig. De mythe van de vrije wil zijn we beter kwijt dan rijk, een zorgzame overheid met duidelijkere regels voor private partijen zou daarvoor in de plaats moeten komen. Reclameboodschappen op basis van verleiding, halve waarheden en marktmanipulaties zouden actief moeten worden tegengegaan. Ook de hoogte van beloning en wijze van waardering zou niet alleen tot stand moeten komen op basis van winstmaximalisatie maar moet ook worden getoetst aan de maatschappelijke bijdrage, zeker daar waar de diensten of producten een publiek belang dienen. Op die manier maximeren we de maatschappelijke winst in plaats van het individuele gewin van een kleine elite.