Het ECT, de grote 'klimaatkiller'

Twee jaar geleden besloot Nederland te stoppen met steenkool. In 2030 wil het land elektriciteit die wordt opgewekt met behulp van vervuilende fossiele brandstoffen hebben uitgefaseerd. Dit is een dringend noodzakelijke stap in het aanpakken van de klimaatcrisis. De aarde zal Nederland dankbaar zijn. Maar in plaats van een dankbetuiging krijgt Nederland nu te maken met een rechtszaak. De Duitse energiegigant RWE eist 1,4 miljard euro schadevergoeding voor de Nederlandse uitfasering van steenkool. En dat kan nog veel meer worden, want de in Düsseldorf gevestigde Uniper-groep heeft Nederland ook al met een claim gedreigd. Met de aandeelhoudersvergadering van RWE voor de deur doet zich een kans voor om het einde in te luiden voor het systeem en het verdrag dat dit soort claims mogelijk.

Hoe kan het dat bedrijven zo’n enorm prijskaartje kunnen hangen aan klimaatbeleid? Je zou immers denken dat de uitfasering van steenkool een normaal politiek besluit is. Een parlement onderkent het existentiële gevaar van de klimaatcrisis en besluit tot een nieuwe beleidskoers. Niets vreemds aan. Wij worden als politici gekozen om dit soort beslissingen te nemen.

Maar er bestaat een verdrag dat daar iets tegen heeft. Het Energy Charter Treaty, afgekort het ECT. Een investeringsbeschermingsverdrag waar de meeste mensen vermoedelijk nog nooit van gehoord hebben. Maar dit verdrag stelt particuliere beleggers in de energiesector in staat om staten voor privaatrechtelijke arbitragetribunalen te dagen als zij hun wetgeving zo veranderen dat een bedrijf er nadeel van ondervindt.

Dat soort juridische privileges voor bedrijven deden veel stof opwaaien in de discussie over TTIP en CETA, de vrijhandelsverdragen met de VS en Canada. Maar er is op de hele wereld geen verdrag te vinden dat tot zoveel claims heeft geleid als het Energy Charter Treaty: beleggers hebben hier al 136 gebruik van gemaakt om claims neer te leggen bij staten. In twee derde van de gevallen komen zowel de investeerder als de gedaagde staat uit de Europese Unie.

Duitsland heeft dit al aan den lijve ondervonden. Het Zweedse energiebedrijf Vattenfall heeft bijna negen jaar lang geprocedeerd tegen de Duitse regering bij een arbitragetribunaal in Washington. Vattenfall eiste tot wel 7 miljard euro compensatie voor het Duitse besluit om kernenergie uit te faseren. Beide partijen zijn inmiddels tot een minnelijk schikking zijn gekomen, waarmee overigens nog altijd een schadevergoeding van 1,4 miljard euro is gemoeid. De dreiging van een veroordeling in de arbitragezaak heeft absoluut een rol gespeeld in hoe hoog deze schikking is uitgevallen.

Het feit dat de dreiging of zelfs alleen al de mogelijkheid van een arbitrageclaim een concrete invloed kan hebben is niet nieuws. Compensatie voor de uitfasering van bruinkool in Duitsland heeft door het Energy Charter Treaty ook meer geld gekost. Kolenbedrijven, waaronder RWE, dat nu Nederland aanklaagt, legden contractueel vast af te zien van claims onder het Energy Charter Treaty en wisten zo het compensatiebedrag dat de Duitse overheid betaalde flink op te drijven. Dat heeft het Duitse Ministerie van Economische Zaken recent toegegeven. Deze zaken laten zien dat het Energy Charter Treaty, zelfs zonder de toekenning van miljarden door arbitragetribunalen, een enorm kosten-opdrijvend effect kan hebben op het beëindigen van het fossiel-nucleaire tijdperk.

Het Energy Charter Treaty vertraagt de energietransitie en saboteert de bestrijding van de klimaatcrisis. Het beperkt de vrijheid van handelen van overheden en legt beslag op publieke middelen. Het verdrag biedt bedrijven een extra juridisch kanaal om zich bij schimmige privaatrechtelijke arbitragetribunalen te verzetten tegen democratisch genomen besluiten, iets dat is op geen enkele manier te rechtvaardigen is.

Inmiddels is dit ook doorgedrongen tot de Europese Commissie. Er wordt onderhandeld over het moderniseren van het verdrag en het op langere termijn uitfaseren van de bescherming voor fossiele brandstoffen. Maar we zijn nu verschillende onderhandelingsrondes verder en er is nog weinig vooruitgang geboekt. De voorstellen voor hervorming stellen tot nog toe teleur en voorzien in overgangsperiodes van vele jaren om fossiele energie te beschermen – tijd die we niet meer hebben. Bovendien kampen we met nog een groot probleem: Modernisering van het Energy Charter Treaty kan alleen als de meer dan 50 lidstaten het unaniem eens zijn. Een vrijwel hopeloze zaak.

Als er in de onderhandelingen niet snel een oplossing naar voren komt, dan blijft de EU niets anders over dan zich terug te trekken uit het Energy Charter Treaty. Elke andere optie is een rechtstreekse aanval op het Klimaatakkoord van Parijs en de Green Deal.

Maar dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Het verdrag bevat een vervalbepaling die regelt dat de bescherming van het ECT na de datum van terugtrekking nog 20 jaar in stand blijft. Dus nog eens 20 jaar vertraging van de strijd tegen klimaatverandering. Toch mag deze bepaling geen reden zijn om dit niet te doen. Het zou juist een stimulans moeten zijn om snel in actie te komen. De EU-staten waartussen de meeste geschillen worden uitgevochten zouden op zijn minst gezamenlijk kunnen besluiten dat zulke claims niet langer mogelijk zijn. Dat zou al een enorme stap vooruit zijn.

Hopelijk zullen veel Europese landen het voorbeeld van Duitsland en Nederland volgen om steen- en bruinkool uit te faseren. En als het gaat om het afbouwen van onze afhankelijkheid van fossiele brandstoffen mag er nog wel een tandje bij. Maar dat betekent ook dat RWE geen uniek geval zal blijven en dat er nog meer bedrijven zullen komen die maatregelen om het klimaat te beschermen gaan aanvechten bij een arbitragetribunaal. Er zullen nog meer claims volgen die de energietransitie kunnen vertragen, veel duurder kunnen maken of zelfs kunnen tegenhouden. Daarom zijn wij ervan overtuigd dat als we de klimaatcrisis echt willen aanpakken en serieus werk willen maken van de Europese klimaatdoelen, de EU zich moet terugtrekken uit het Energy Charter Treaty.