De grootste bedreiging van onze veiligheid is extreem vijanddenken

Het schijnt dat ik mij verleden week vergist heb over de schutter van München. Meteen al viel op dat hij zijn moorden pleegde precies vijf jaar na de aanslagen van Anders Breivik. Nader onderzoek leert dat hij er extreem-rechtse Duits-nationalistische opvattingen op na hield. Hij was er trots op met Adolf Hitler de verjaardag te delen.

De dader was in München geboren uit Iraanse ouders. De Perzische taal is in de verte verwant aan de Germaanse talen, wat de nazi’s ertoe bracht in de Iraniërs verre verwanten te zien met een Arische achtergrond. Zij papten dan ook aan met de toenmalige sjah van Perzië (ook met de koning van Irak trouwens maar dat is een ander verhaal). Bovendien gaven zij militair advies aan Afghanistan, waarvan veel inwoners etnisch aan de Perzen verwant zijn terwijl de rest op ándere gronden voor geweldige Ariërs door kon gaan. De dader voelde zich dan ook ondanks zijn afkomst het meest verwant met de Duitsers , terwijl hij een haat ontwikkelde jegens Arabieren en Turken. Ik weet niet of hij grasduinde in de geschiedenis, maar anders had hij wel ontdekt dat het oude Perzië en het Ottomaanse Rijk erfvijanden waren. Joachim Hermann, de Beierse minister van Binnenlandse Zaken, heeft verklaard dat de dader  een meerderwaardigheidsgevoel  koesterde ten opzichte van mensen die hij kennelijk niet tot zijn mede-Ariërs rekende. Al zijn slachtoffers kwamen uit migrantenkringen, voegt de Frankfurter Allgemeine  daaraan toe.

Autonoom proces De stelling dat we hier te maken hebben met een Amoklaufer moet dus worden ingetrokken. Radicalisering blijkt niet afhankelijk van de islam. Het is een autonoom proces dat woekert op uiteenlopende levensovertuigingen. Die levensovertuiging is niet het zaad maar de akker. Vroeger, als je de Romeinen heel erg kwaad had gemaakt, dan beperkten ze zich niet tot het platbranden van je hele stad.  Dan sloegen de Romeinen niet alleen de verantwoordelijken, maar iederéén die ze te pakken kregen, aan het kruis en vervolgens trokken ze de ploeg door het verwoeste gebied om er zout te zaaien zodat er nooit meer iets kon groeien. De inwoners werden ter bestrijding van de oorlogskosten als slaaf verkocht. 

Zulk een drastische aanpak had natuurlijk een hoge symboolwaarde. Het was een waarschuwing aan anderen. Wie zich tegen het Romeinse Rijk verzette, werd van de aardbodem weggevaagd. Noem het een nuke ‘m met de hand. Je leest die gedachte nu ook wel eens op het internet: gooi een atoombom op Raqqa (of Mekka) en we zijn overal van af.

Je mag hopen dat onze beschaving – zo graag joods-christelijk of humanistisch genoemd – voor zulke maatregelen terugschrikt, niet zozeer uit angst voor weerwraak, maar uit principe omdat we in morele zin verder zijn gekomen dan de oude Romeinen, al nopen de gebeurtenissen in de eerste helft van de twintigste eeuw of niet zo lang geleden nog op de Balkan tot voorzichtigheid.

Zaad en akker Het is verleidelijk om nu te zeggen dat het rechts-populistische denken even gevaarlijk is als de islam, omdat je ze daarmee een proefje kunt geven van hun eigen medicijn: de keiharde aanpak die ze voor moslims in petto hebben. Toch maak je dan de fout die in díe kring zo vaak gemaakt wordt: het verwarren van het zaad en de akker, geen verschil zien tussen onkruid en de voedingsbodem, zodat je ook het goudgele graan uitroeit.

Absolute Kwaad Wat is het zaadje dan waaruit het giftig onkruid opschiet dat moord, doodslag en wraak op onschuldigen leidt? Tussen Breivik, de dader van München en de ISIS-terroristen bestaat een belangrijke geestesverwantschap: zij kennen allebei het absolute Kwaad én de dragers van dat Kwaad. Zij weten wie de vijand is die alles van waarde vernietigt. Zij zijn tot de conclusie gekomen dat wie het Kwaad draagt, het leven niet waard is. Zij verschillen alleen van mening over wie dat zijn. Vijanddenken kan elke filosofie, elke ideologie, elke godsdienst vervormen tot een kwaadaardige karikatuur van zichzelf. Denk aan Robespierre die duizenden mensen naar de guillotine stuurde uit naam van de vrijheid. Onthoud Stalins twintig miljoen slachtoffers van Stalin, gecrepeerd mwille van het socialisme. Besef wat Hitler aanrichtte met zijn verwrongen patriottisme. Zie wat de kalief doet met de islam en Breivik met het gedachtengoed van Geert Wilders.

Als we willen weten wat de democratische samenleving bedreigt, dan is het dát. Niet een ideologie of een godsdienst, maar een manier van denken, een mentaliteit.

Wat te doen? Dit is een strijd – want een strijd is het – die moet worden gevoerd op vele fronten, het geestelijke in de eerste plaats. In een vrije samenleving wordt het gevaar van het vijanddenken steeds ontmaskerd, in het onderwijs, in de fora van de politiek, in de media. In een weerbare democratie zijn burgers alert op signalen van vijanddenken. Zij leggen ze bloot, ze ontmaskeren de dragers. Ze gaan met hen in gesprek. Zo kunnen zaadjes uit hun akker gehaald worden, voor ze ontkiemen.

Tegelijkertijd beschikt zo’n weerbare democratie over veiligheidsdiensten en strijdkrachten die de zaadjes te pakken krijgen als ze wortel geschoten hebben. Daar zijn ze op het moment nog niet goed genoeg in zoals uit de resultaten blijkt maar dat kan goed komen als onze samenlevingen bereid zijn te investeren in de juiste kennis van zaken.

Onze samenleving wordt bedreigd door een mentaliteit. Dat is het probleem.