Ga over vaccinatieplicht ook te rade bij Stuart Mill en Spinoza

De Groene Amsterdammer volgt al enige tijd een GGD bij mij in de buurt, in Warnsveld. Onlangs vertelden de artsen hoe belangrijk zij het vonden dat iedereen onafhankelijk kon kiezen voor of tegen vaccinatie. Ze vertelden vol trots hoe zij arbeidsmigranten bevrijdden van de druk van de werkgever door die niet op locatie te prikken, maar af te zetten bij hun vaccinatiecentra. Terwijl de werkgever buiten moet blijven, worden zijn werknemers binnen opgevangen door tolken die hun uitleggen welke keuzes zij kunnen maken. Als ze zich niet willen vaccineren, worden ze zonder prik door de vaccinatiestraat naar buiten geleid, zodat niemand hoeft te weten welke keuze ze binnen hebben gemaakt.

Keurig, om die keuzemogelijkheid te respecteren, maar waarom toch niet ook enige verontrusting uitspreken als 63 % van de arbeidsmigranten – dicht op elkaar in pensions, in busjes en in de slachterijen die steeds in opspraak komen – zich uiteindelijk niet laat vaccineren? Waarom geen bezorgdheid uiten over plekken als Urk waar de vaccinatiegraad erg laag is?

Waarom – iets anders – niet verbaasd zijn over de beslissing dat wij burgers niet mogen weten of we behandeld worden door een niet-gevaccineerde zorgmedewerker? Voor ons bestaat hierbij dus geen keuzemogelijkheid. Waarom niet verontrust over een eventuele grotere druk op de zorg door ongevaccineerde patiënten?

De Warnsveldse GGD-artsen staan in hun schroom niet alleen. Volgens velen heerst in Nederland al heel lang de consensus dat niemand (door de overheid) mag worden gedwongen zich te laten prikken en sluit dit onder andere aan bij het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), waarin is opgenomen dat ieder mens het recht heeft zelf te beschikken over zijn lichamelijke integriteit.

Maar… het Europees Hof voor de Rechten van de Mens bepaalde in april dat een overheid de vaccinatie van een kind als voorwaarde kan stellen voor toelating op een crèche. De volksgezondheid heeft volgens het Hof voorrang boven het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer en lichamelijke integriteit.

Het hof sluit hiermee aan bij de stelling die John Stuart Mill in 1859 in On Liberty formuleerde: ‘Dat het enige doel waartoe macht rechtmatig kan worden uitgeoefend jegens een lid van een beschaafde gemeenschap, tegen zijn wil, erin ligt om schade aan anderen te voorkomen. Zijn eigen heil, hetzij lichamelijk, hetzij moreel, is niet een toereikende waarborg.’

Waarom neemt Nederland die priorering van het Europese Hof niet over? Dat komt door de religieuze achtergrond van de traditionele weigeraars, orthodoxe gelovigen. Hun weigering valt onder godsdienstvrijheid en dan houdt in Nederland nu eenmaal alles op. Eerbiediging van de lichamelijke integriteit? Niet als het om een religieus ritueel als jongensbesnijdenis gaat. Een van de wettelijke uitzonderingsposities voor gelovigen. Net als onderwijzen van kinderen in een sociaal isolement. Of het onverdoofd slachten van dieren. Dan wel tijdens de lockdown: theaters en concertzalen dicht, kerken open. Geen vrouwelijke vertegenwoordigers voor de SGP. Niet stemmen op zondag. Alleen het uitoefenen van homofobe praktijken door gelovigen staat op dit moment ter discussie.

Bij het gijzelen van een heel land door een kleine religieuze minderheid moet ik altijd aan Spinoza denken. Zijn idee van de scheiding tussen kerk en staat betekent absoluut niet dat de kerk met een beroep op godsdienstvrijheid mocht doen wat haar goeddunkt. Integendeel, Spinoza ondersteunde de zeventiende-eeuwse stedelijke regenten in hun visie dat de kerk ondergeschikt moest zijn aan de staat. Hun bezwaar was namelijk dat de calvinistische predikanten een buitenproportionele invloed op het landsbestuur uitoefenden, terwijl ze een demografische minderheid – wij kunnen dat nu uitrekenen: 20 procent – vertegenwoordigden.

Ten bate van deze orthodoxe calvinisten pleegde stadhouder Maurits van Oranje in 1619 een staatsgreep. De rekkelijke regenten daarentegen waren vaak remonstrants. Hun vertegenwoordiger, raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt, werd als gevolg van de coup onthoofd. Door de Synode van Dordrecht werden dat jaar tweehonderd remonstrantse predikanten uit hun ambt gezet en verbannen. Later liet Maurits ook remonstrantse stadsbestuurders verwijderen. Remonstranten moesten zich vanaf die tijd voegen bij andere derderangsburgers als joden en rooms-katholieken, die zich niet in gebedshuizen mochten verzamelen en juridisch van ambten en andere functies waren uitgesloten.

In het verlengde van de calvinistische oranjepolitiek werd Spinoza’s Tractatus theologico-politicus uit 1670 al in 1674 verbannen in opdracht van stadhouder Willem III. Die was twee jaar tevoren aan de macht gekomen door een wat subtielere staatsgreep dan die van Maurits, waarbij de raadspensionaris Johan de Witt werd gelyncht en er een einde kwam aan de door Spinoza bewonderde ‘Ware Vrijheid’ van het stadhouderloze tijdperk.

In het licht van deze gebeurtenissen kan volgens Spinoza de staat niet in handen zijn van een religieuze minderheid. Het zou hem een doorn in het oog zijn dat onze orthodoxen heden ten dage een beroep doen op de overheid die hen als minderheid ‘moet’ beschermen – hun interpretatie van de Grondwet – en uitzonderingsposities gunt. Maar nog meer dat zij hierin gesteund worden door pragmatischer en rekkelijker geloofsgenoten die hun kerken zien leeglopen en de electorale steun voor hun partijen ziet wegsijpelen.

Spinoza pleitte als joodse derderangsburger voor tolerantie, maar hij zou nu de eerste zijn die erop wijst dat juist onze conservatieve gelovige minderheden zich vanuit hun machtspositie in het verleden structureel zeer intolerant hebben gedragen jegens minderheden als lhbt’ers, andersgelovigen, ongelovigen, dissidenten, migranten en creatieven.

Op dit moment vormen onkerkelijken een meerderheid in ons land, noemt 20 procent zich rooms-katholiek en 14 procent zich protestants. Maar de destijdse 20 procent orthodoxe calvinisten van stadhouder Maurits vormen tegenwoordig zelfs volgens een welwillende schatting nauwelijks 3 procent van onze bevolking.

Kortom, laat een ethisch debat niet door een half miljoen orthodoxe burgers gijzelen. En nodig hierbij vooral ook Spinoza, Stuart Mill, Multatuli, Wilhelmina Drucker, Joke Smit, Slavoj Žižek en al die andere interessante religiecritici uit.