Foute grappen

De verslaving aan gevatheid is van de kroeg naar de sociale media verhuisd. Dat leidt tot weinig grappige ongelukken, betoogt Francisco van Jole.

Terwijl de racisme-discussie in Nederland na jaren doodzwijgen oplaait, overlijdt Nelson Mandela, icoon van de wereldwijde strijd tegen racisme. Is dat grappig? Nee. Is het grappig om een link tussen die twee gebeurtenissen te leggen? Misschien even, in een reflex, een milliseconde in je hoofd als de hersenen op zoek zijn naar associaties. Maar als je die hersenen verder hun werk laat doen en nadenkt, is de opmerking niet grappig meer en alleen maar harteloos. Zoals je in de lach kunt schieten als iemand op straat onderuit gaat, totdat je je realiseert dat zoiets uiteindelijk niet grappig is als de ander pijn heeft, of erger. Lachen om leed van derden is iets voor onontwikkelde geesten die nog niet in staat zijn zich in een ander te verplaatsen.

Dijkshoorn Op Twitter verschenen vrijwel direct na het overlijden de grappen. Nico Dijkshoorn was de eerste die Nelson Mandela de ‘hoofdpiet’ noemde. Weliswaar bedoeld als preventief protest tegen dergelijke grappen maar ironie en sociale media vormen net zo’n gevaarlijke combinatie als twitteren achter het stuur. De vraag is niet of het mis gaat maar wanneer. Dus werd zijn protest als promotie opgevat. Dat is het risico van foute grappen, hoe je ze ook inkleedt, je knalt uiteindelijk te vaak tegen de muur.

Foute grappen maak je in de kroeg, in een besloten kring, waar iedereen in staat is de knipoog te zien en elkaar op waarde weet te schatten. Het is de gevatheid van stamgasten onder elkaar. Het vereist ook vertrouwdheid want als je te gevat gaat lopen doen tegen een vreemde loop je ernstig het risico van een klap op je bek. Ook dat weet iedereen.

Je kunt in droevige situaties grappen maken, om af te reageren. Iedereen kent ze wel, bij begrafenissen, ongelukken of het verlies van Nederland in de WK finale. Maar ook daar schuilt de bevrijding van de lach in de geborgenheid, het ‘we zitten in hetzelfde schuitje’-gevoel.

Verdonk Anders is het als je een megafoon pakt en dergelijke grappen gaat lopen rondtetteren. Sociale media zijn zo’n megafoon. Al sinds de opkomst van internet weten we dat het medium andere eisen stelt aan communicatie. Dat we de non-verbale signalen missen en velen de taalvaardigheden niet bezitten om precies op te schrijven wat ze bedoelen. Maar op de een of andere manier denken hele volksstammen dat die beperkingen niet voor hen gelden.

Dat wordt nog versterkt door een nieuw soort lompheid die sinds een jaar of tien plotseling als heersende norm wordt gezien. Een recent voorbeeld was de opmerking van Rita Verdonk tegen Freek de Jonge in een uitzending van Pauw & Witteman. Ze voegde de zichtbaar naar woorden zoekende conferencier toe:  “Vertel eens een leuke grap, je ben toch cabaretier.”

Als het grappig bedoeld was dan getuigt het van een groot gebrek aan respect en omgangsvormen. Ongeveer als de imam die weigerde Verdonk een hand te geven, wat destijds tot een golf aan verontwaardiging leidde. Maar ik sluit niet uit dat haar opmerking alleen maar onbeholpen was, een poging gevat te zijn. Want we moeten plots allemaal gevat zijn, zeker op tv.

Napoleon Een paar dagen na dat tv-optreden ging ik naar de show van De Jonge in de Rotterdamse Schouwburg en ik werd enorm verrast. Circus Kribbe was een geniale voorstelling. Niet om van je stoel te rollen van het lachen maar wel zeer humoristisch en ongelofelijk knap bedacht. Er is er maar één in Nederland die zo’n complex verhaal kan brengen, dacht ik. Het is geen cabaret maar kunst.

Ik realiseerde me ook dat de show geen praatje voor de vaak is. De Jonge doet een groot beroep op je concentratie en parate kennis, van Napoleon tot de kerk. Dat geeft het programma diepgang. Wat De Jonge wil laten zien is dat alles, of in ieder geval veel, wordt bepaald door context. Hij geeft daar inventieve voorbeelden van. Maar is dat nog van deze tijd, vroeg ik me af? In deze tijd waar parate kennis net zoiets is als hoofdrekenen, knap maar overbodig geacht. De tijd waarin gevatheid het wint van geestigheid.

De lompe humor en het gebrek aan kennis gaan goed samen. Begin deze eeuw kwam het populisme op met als belangrijk kenmerk dat kennis niet meer op een voetstuk staat. Tegenover de erudiete wetenschapper staat de verbolgen burger en op de een of andere manier is het idee ontstaan dat beiden gelijkwaardig zijn. 

Fact-free Die ontwikkeling valt samen met de opkomst van fact-free politics . Het doet er niet meer toe of het klopt wat je zegt, als de boodschap maar overkomt. Voor de opkomst van populisme en internet heette dat ‘borrelpraat’. Je hoort die term sindsdien amper. Borrelpraat bestaat niet meer, alles is nu waar. Ja, de uitdrukking werd inderdaad ook wel gebruikt om onwelgevallige meningen van tafel te vegen. Maar dat doet niets af aan het feit dat er echt zoiets als borrelpraat bestaat: verhalen die het leuk doen maar een extreem laag waarheidsgehalte hebben. Leuk om elkaar te vertellen en verder niets mee te doen. Want alles hangt af van context. En dat is in dit geval de kroeg, de plek waar ook de foute grappen hun thuis hebben.

Doet u mij nog maar een biertje.